Bác sĩ Bệnh viện 108 nêu nguyên nhân và cách phòng tránh đột quỵ

PV: Thưa bác sĩ, bệnh đột quỵ là gì và tình trạng bệnh đột quỵ hiện nay như thế nào?

TS.BS. Nguyễn Văn Tuyến: Đột quỵ não (hay còn gọi là tai biến mạch máu não) là bệnh lý cấp tính do tổn thương mạch máu não, nguyên nhân là do dòng máu bị tắc nghẽn (gây đột quỵ thiếu máu não), hoặc bị vỡ đột ngột (gây đột quỵ, chảy máu não).

Đột quỵ là vấn đề sức khỏe của toàn cầu, là nguyên nhân tử vong và tàn tật hàng đầu ở Việt Nam. Hằng năm, trên thế giới có khoảng 16 triệu người bị đột quỵ lần đầu, 5,7 triệu người tử vong, 12,6 triệu người bị tàn tật. Đột quỵ não ngày càng có xu hướng trẻ hóa. Tỷ lệ đột quỵ dưới 50 tuổi khoảng 10-14%, dưới 65 tuổi khoảng 28% tổng số ca đột quỵ. Việt Nam xếp vào nhóm có tỷ lệ đột quỵ não cao nhất thế giới, mỗi năm có khoảng 200 nghìn bệnh nhân mắc mới, 11 nghìn ca tử vong, 100 nghìn ca tàn tật ở mức độ khác nhau.

PV: Đột quỵ não có mấy thể và tại sao cần phát hiện sớm đột quỵ não thưa bác sĩ?

TS.BS. Nguyễn Văn Tuyến: Đột quỵ não có 3 thể là đột quỵ thiếu máu não, đột quỵ chảy máu não và cơn thiếu máu não thoáng qua (cơn TIA). Trong đó, đột quỵ thiếu máu não hay còn gọi là nhồi máu não, là tình trạng động mạch não bị thuyên tắc một phần hoặc hoàn toàn dẫn tới việc lưu lượng máu cung cấp tới não bị giảm hoặc mất đột ngột. Đây là thế đột quỵ phổ biến, chiếm khoảng 85% số ca đột quỵ.

Đột quỵ chảy máu não xảy ra khi một mạch máu trong não vỡ ra và máu tràn vào trong não. Thể này chiếm khoảng 15% số ca đột quỵ nhưng nặng hơn và tỷ lệ tử vong cao hơn. Có hai nguyên nhân chính dẫn đến đột quỵ chảy máu não, tăng huyết áp là nguyên nhân hàng đầu, nhất là những bệnh nhân bị huyết áp cao không kiểm soát được hoặc do điều trị không đúng cách, thứ hai là do bất thường mạch máu não (phình mạch) là một vùng yếu trên thành động mạch dưới áp lực của dòng máu liên tục, vùng này dần phình ra như bong bóng và vỡ gây chảy máu ồ ạt. Dị dạng thông động tĩnh mạch (AMV), dòng máu di chuyển trực tiếp từ động mạch sang tĩnh mạch, gây ra tăng áp lực đối với thành tĩnh mạch vốn có cấu trúc giải phẫu yếu hơn động mạch, có thể dẫn tới tình trạng vỡ khối AMV (dị dạng động mạch) gây đột quỵ chảy máu não.

Cơn thiếu máu não thoáng qua (cơn TIA), là tình trạng đột ngột biểu hiện triệu chứng đột quỵ nhưng thường chỉ thoáng qua sau đó hồi phục hoàn toàn (kéo dài trong vài phút hoặc vài giờ, hiếm khi kéo dài đến 24 giờ). Đây là dấu hiệu cảnh báo nguy hiểm với nguy cơ cao xảy ra đột quỵ thiếu máu não thật sự, tỷ lệ rất cao trong 90 ngày đầu tiên (17,3%), đặc biệt là trong 7 ngày đầu (0,8%). Nếu đột quỵ xảy ra thì nguy cơ di chứng nặng nề, khoảng 30% bệnh nhân không thể tự vận động độc lập khi ra viện.

“Thời gian là não” là cụm từ để nhấn mạnh rằng chúng ta cần chạy đua với thời gian để cứu sống từng tế bào não và càng trì hoãn việc cấp cứu điều trị đột quỵ thì càng bất lợi cho người bệnh. Tế bào não sẽ chết chỉ trong vòng vài phút nếu không được cung cấp máu và oxy. Trong đột quỵ thiếu máu não, mỗi phút trôi qua người bệnh sẽ mất đi 3,6 năm tuổi thọ (trong trường hợp người đó còn sống sót).

“Giờ vàng” trong đột quỵ não là khái niệm chỉ khoảng thời gian có thể áp dụng các biện pháp điều trị tái tưới máu bao gồm “liệu pháp tiêu sợi huyết đường tĩnh mạch (IV tPA)” và kỹ thuật “can thiệp lấy huyết khối” bằng dụng cụ cơ học. “Giờ vàng” trong đột quỵ thiếu máu não là 3 giờ (mở rộng đến 4,5 giờ) nếu sử dụng “tiêu sợi huyết đường tĩnh mạch” hoặc 6 giờ đối với kỹ thuật “can thiệp lấy huyết khối” người bệnh càng được điều trị sớm trong khoảng thời gian này thì khả năng phục hồi càng cao và tỷ lệ di chứng càng thấp.

PV: Thưa bác sĩ, những yếu tố nguy cơ chủ yếu nào gây bệnh đột quỵ?

TS.BS. Nguyễn Văn Tuyến: Có nhiều yếu tố nguy cơ gây đột quỵ, tiêu biểu là những yếu tố sau:

Thứ nhất là các yếu tố không kiểm soát được: Người càng lớn tuổi thì nguy cơ đột quỵ càng tăng, tuy nhiên những năm gần đây thì đột quỵ não có xu hướng ngày càng trẻ hóa. Tỷ lệ đột quỵ dưới 50 tuổi chiếm khoảng 10 - 14 % tổng số ca đột quỵ. Ở Việt Nam, tỷ lệ đột quỵ ở nam giới cao hơn nữ giới.

Đến nay, nhìn chung yếu tố di truyền của bệnh đột quỵ là không rõ ràng, trừ một số đột biến về gen, nhiễm sắc thể đã được chứng minh là thủ phạm của các bệnh lý về tim mạch nói chung và đột quỵ não nói riêng. Các rối loạn di truyền có thể kể tới như bệnh Cadasil, bệnh Fabry, hội chứng Marfan...

Thứ hai là các yếu tố kiểm soát được: Tăng huyết áp là nguyên nhân hàng đầu gây đột quỵ và cũng là yếu tố nguy cơ quan trọng nhất có thể kiểm soát được. Những đối tượng có nguy cơ mắc bệnh tăng huyết áp thì cần phải đo huyết áp thường xuyên, người thừa cân béo phì, người trên 35 tuổi, người có tiền sử gia đình mắc bệnh tăng huyết áp, phụ nữ có thai, người ít vận động, chế độ ăn nhiều muối, uống nhiều rượu... Cần xây dựng một chế độ ăn lành mạnh bao gồm ăn nhiều trái cây và rau quả, hạn chế chất béo bão hòa (mỡ động vật), sử dụng ngũ cốc nguyên hạt và thực phẩm giàu chất xơ, ít chất béo. Ngừng hút thuốc và hạn chế uống rượu bia cũng như các chất kích thích khác. Những người bị tiểu đường cần kiểm soát tốt.

PV: Bác sĩ có thể chia sẻ những dấu hiệu sớm nhận biết bệnh đột quỵ là gì và bệnh đột quỵ có điều trị được không?

TS.BS. Nguyễn Văn Tuyến: Bệnh đột quỵ não hoàn toàn có thể điều trị được nếu người bệnh được đưa đến đúng cơ sở có khả năng cấp cứu đột quỵ, người bệnh được phát hiện sớm, xử lý đúng kịp thời. Tại Bệnh viện 108 đã cứu rất nhiều bệnh nhân hôn mê vào cấp cứu kịp thời, sau điều trị đã khỏe mạnh hoàn toàn, các bệnh nhân bị liệt nửa người khi cấp cứu kịp thời tại viện được cho dùng thuốc tiêu sợi huyết giúp tái thông mạch, bệnh nhân tỉnh táo và đi lại ngay được (điều kiện là phải nhận biết đột quỵ sớm để đưa bệnh nhân đến trong khung “giờ vàng”).

Đột quỵ thường xảy ra rất đột ngột ở những người trước đó vẫn hoàn toàn khỏe mạnh. Người dân có thể ghi nhớ các dấu hiệu cảnh báo sớm qua cụm từ B-E-F-A-S-T. Cụ thể, B là Balance - mất thăng bằng, chóng mặt, đi đứng loạng choạng; E là Eyes - mờ hoặc mất thị lực một hoặc hai bên mắt; F là Face - méo miệng, lệch mặt khi cười; A là Arm - yếu hoặc liệt tay, chân một bên; S là Speech - nói khó, nói ngọng hoặc không hiểu lời người khác; và T là Time - thời gian là vàng. Khi thấy những dấu hiệu này, đặc biệt khi chúng xuất hiện đột ngột ở người đang bình thường, cần nhanh chóng đưa bệnh nhân đến ngay cơ sở y tế có khả năng điều trị đột quỵ để được cấp cứu kịp thời. Ngoài các dấu hiệu trên, người bệnh đôi khi còn có thể bị đau đầu dữ dội, nuốt nghẹn hoặc rối loạn ý thức - tất cả đều là biểu hiện bất thường trong não cần được xử trí khẩn cấp.

PV: Đột quỵ thường xảy ra nhanh và bất ngờ, người nhà bệnh nhân phải làm gì thưa bác sĩ?

TS.BS. Nguyễn Văn Tuyến: Khi phát hiện người bị đột quỵ cần đưa đến viện ngay. Với bệnh nhân hôn mê, đột quỵ mất ý thức thì cần xe cứu thương đưa đến viện gần nhất để cấp cứu, các trường hợp còn lại có thể đi bằng bất cứ phương tiện gì đưa bệnh nhân đến bệnh viện một cách nhanh nhất như xe máy, xe taxi, xe ôm... để kịp thời gian vàng cứu bệnh nhân. Bệnh viện tuyến tỉnh hoặc tuyến trung ương như Bệnh viện 108 và Bạch Mai đủ điều kiện cấp cứu đột quỵ. Tuyệt đối không được đưa bệnh nhân đến các cơ sở y tế không đủ điều kiện cấp cứu đột quỵ vì sẽ mất thời gian vàng cứu bệnh nhân.

Hiện nay, trong cấp cứu đột quỵ do tắc mạch máu não, phương pháp điều trị đặc hiệu duy nhất bằng thuốc là tiêm tĩnh mạch thuốc tiêu sợi huyết để làm tan cục máu đông, giúp tái thông dòng chảy. Với các trường hợp tắc các mạch máu lớn, bác sĩ sẽ sử dụng dụng cụ cơ học để lấy huyết khối: Một ống dẫn (guidewire và catheter) được luồn từ động mạch đùi hoặc động mạch cánh tay lên đến não để hút hoặc kéo cục máu đông ra ngoài. Nếu mạch máu bị hẹp, bác sĩ có thể đặt stent để mở rộng lòng mạch, khôi phục dòng máu.

Đột quỵ có thể dự phòng được nếu mỗi người dân hiểu được các yếu tố nguy cơ đột quỵ, từ đó có ý thức chủ động kiểm soát các yếu tố nguy cơ thông qua điều chỉnh chế độ ăn, luyện tập, thay đổi lối sống và điều trị dự phòng. Bên cạnh đó, việc phát hiện sớm các dấu hiệu đột quỵ, xử lý ban đầu đúng cách có vai trò rất quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả điều trị bệnh nhân đột quỵ. Người dân cần khám sức khoẻ định kỳ hằng năm để phát hiện sớm các yếu tố nguy cơ đột quỵ giúp bảo vệ sức khỏe.

PV: Xin trân trọng cảm ơn bác sĩ!