Ông Dương Mạc Thạch (Xích Thắng) trong ký ức của tôi

Bài 1: Người Chính trị viên của Đội Việt Nam Tuyên truyền

Giải phóng quân

Ông Dương Mạc Thạch là người đàn ông in đậm trong trí nhớ của tôi bởi dáng người đậm, nhanh nhẹn với nụ cười cởi mở luôn thường trực trên môi. Tôi đã nhiều lần được gặp ông, bởi anh cả tôi chơi với ông khá thân thiết.

Khi đang là Chủ tịch Ủy ban hành chính tỉnh Hà Giang (cũ), có lần ông cùng với hai cấp phó là ông Vương Quỳnh Sơn - người Mông và Đặng Hồng Hải - người Dao xuống nhà uống rượu với cha và anh tôi. Tôi rất thắc mắc là sao không thấy các ông đi ngựa. Hóa ra các ông đi xe đạp từ trên thị xã xuống để xe ở Cầu Mè, và đi bộ từ Cầu Mè vào đến nhà tôi, khoảng hơn 3km đường rừng. Thế hệ cán bộ thời ấy chủ yếu là đi bộ.

Gần 20 năm sau, khi về làm báo Quân khu Việt Bắc tôi mới biết ông Dương Mạc Thạch (1915-1979, có bí danh Xích Thắng, Dương Mạc Cam), dân tộc Tày, quê Minh Tâm, Nguyên Bình, Cao Bằng - vị Chủ tịch Ủy ban Hành chính tỉnh Hà Giang quê tôi ngót 20 năm. Không chỉ là một trong 34 đội viên đầu tiên mà ông còn là Chính trị viên của Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân, thành lập tại khu rừng Trần Hưng Đạo quê hương ông.

Thời là học sinh cấp 3, tôi học cùng khóa với anh Dương Mạc Bằng, con trai út của ông Dương Mạc Thạch. Theo Dương Mạc Bằng, dòng họ Dương của anh là hậu duệ của Dương Tự Minh - đại thần triều Lý, một nhân vật lịch sử, người có công lớn trong việc duy trì, củng cố khối đại đoàn kết các dân tộc vùng cao, đánh đuổi giặc ngoại xâm, giữ vững an ninh và chủ quyền bờ cõi quốc gia. Tiếp nối truyền thống của cha ông, chi họ Dương ở Nguyên Bình Cao Bằng khá đông, giàu lòng yêu nước và cũng có ảnh hưởng rất lớn, đặc biệt thời kỳ cách mạng còn trong trứng nước.

Từ năm 1934, khi mới 19 tuổi chàng trai Dương Mạc Thạch đã là đảng viên đầu tiên ở huyện Nguyên Bình. Năm 1935, ông là Bí thư chi bộ Đảng đầu tiên của xã Minh Tâm. Năm 1940, ông là Uỷ viên Ban Chấp hành lâm thời Tỉnh uỷ Cao Bằng. Sau Hội nghị Trung ương lần thứ 8 (tháng 5-1941), ông đã là Tỉnh uỷ viên Liên tỉnh Cao-Bắc-Lạng.

Vợ ông, bà Nông Thị Yêm kể lại rằng, để tiện cho hoạt động bí mật, ông đã xin gia đình cho hai vợ chồng ra ở ngôi nhà mới làm thuộc Tổng Ngần nằm ngay dưới chân ba ngọn núi đá cao sừng sững, cây cổ thụ um tùm ít người qua lại. Thời gian đầu thấy chồng cùng thầy giáo Văn (bí danh của Đại tướng Võ Nguyên Giáp) đi đâu suốt nhưng không dám hỏi. Mãi sau ông Xích Thắng mới nói cho bà biết, thầy giáo Văn là người của tổ chức cách mạng, được phân công lên Cao Bằng phát triển phong trào, và ông cũng là thành viên của tổ chức này.

Thầy giáo Văn mở nhiều lớp huấn luyện cán bộ cách mạng trên hang Kéo Quảng. Tháng 5-1942, tại hang này, Bác Hồ cũng đã đến nói chuyện với lớp huấn luyện chính trị cho lãnh đạo chủ chốt của tỉnh Cao Bằng. Ủng hộ hoạt động của chồng, bà tự nguyện làm người đưa cơm cho Bác Hồ, thầy Văn, thầy Thiết Hùng, và các chiến sĩ cách mạng hoạt động bí mật ở Nguyên Bình. Tết Nguyên đán năm 1942, thầy giáo Văn ở lại ăn Tết cùng gia đình.

Trong hoàn cảnh bí mật, những ngày Tết năm ấy chỉ có ba người, dù đồ ăn thức uống đạm bạc nhưng vợ ông Xích Thắng thấy vui, ấm cúng. Họ sống, hoạt động cách mạng cùng nhau trong những ngày gian khổ thiếu thốn và ngày càng thân thiết, coi nhau như anh em trong một nhà, rồi thầy giáo Văn và ông Xích Thắng kết nghĩa anh em. Ông Xích Thắng ít tuổi hơn là em. Bà Yêm kể lại, thầy giáo Văn không nề hà việc gì, thấy có việc là xắn tay vào làm và tận dụng thời gian hiếm hoi được làm việc với mọi người để tranh thủ học tiếng Tày.

Ông bắt đầu học bằng cách hỏi việc đang làm nói tiếng Tày như thế nào, cách gọi tên những con vật, đồ dùng quen thuộc trong nhà, rồi dùng tiếng Tày nói chuyện với mọi người mỗi khi có thể. Sau một thời gian, thầy giáo Văn đã có đủ vốn tiếng Tày để giao tiếp thông thường với người dân trong bản. Trong quá trình hoạt động cách mạng, thầy giáo Văn đã học được nhiều thứ tiếng của các dân tộc miền núi, không biết thầy học từ bao giờ mà sau này còn dịch được cả Việt Minh ngũ tự kinh ra tiếng Tày Nùng, tiếng Mán (Dao), tiếng Mèo (Mông). Kể về Đại tướng Võ Nguyên Giáp - người anh kết nghĩa của chồng bà, thời hai người hoạt động cách mạng cùng nhau khi xưa, bà Nông Thị Yêm vẫn gọi Đại tướng là “Thầy giáo Văn” với tình cảm gần gũi, thân thương và quý trọng.

Ngay khi thành lập Mặt trận Việt Minh, được giao phụ trách Ủy ban Quân sự của Tổng bộ Việt Minh, xây dựng căn cứ địa Cao-Bắc-Lạng chuẩn bị khởi nghĩa vũ trang, thầy giáo Văn đã giao cho người em kết nghĩa của mình là ông Xích Thắng, phụ trách Ban Xung phong Nam tiến để tổ chức quần chúng, hình thành con đường từ Cao Bằng về phía Nam. Bám trụ hoạt động trên một vùng rộng lớn từ Nguyên Bình, Cao Bằng trải dài đến Bắc Kạn, đây là nhiệm vụ khó khăn và vất vả, nhưng nhờ am hiểu địa hình, nắm chắc phong trào và có uy tín ở địa phương, nên công tác vận động quần chúng của ông thu được nhiều kết quả.

Ông đã vận động đồng bào Tày, Nùng, Mông, Dao tham gia các tổ chức cách mạng, phát triển nhiều cơ sở, phong trào rộng khắp trên địa bàn. Ông Dương Mạc Thạch và các cán bộ cách mạng là một đối tượng săn lùng gắt gao của địch. Tháng 2-1944, trên đường từ Cao Bằng xuống Bắc Kạn, đến núi Phja Bjoóc gặp địch, ông buộc phải dừng lại hoạt động tại các xã phía Bắc Ngân Sơn và hai lần thoát chết trong gang tấc do bọn phản động chỉ điểm và bị địch phục kích.

Ngày 22-12-1944, đồng chí Võ Nguyên Giáp được Bác Hồ giao nhiệm vụ thành lập và trực tiếp lãnh đạo Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân, tại một khu rừng giữa hai Tổng Hoàng Hoa Thám và Trần Hưng Đạo thuộc châu Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng. Đội gồm 34 người, do đồng chí Hoàng Sâm làm Đội trưởng, Dương Mạc Thạch (Xích Thắng), làm chính trị viên, Hoàng Văn Thái phụ trách tình báo và kế hoạch tác chiến, Lâm Cẩm Như (Lâm Kính) phụ trách công tác chính trị, Lộc Văn Lùng (Văn Tiên) làm quản lí.

Khi mới thành lập, đội chia thành 3 tiểu đội, mỗi tiểu đội đều có tiểu đội trưởng và chính trị viên. Các chiến sĩ của tiểu đội được chọn lựa kĩ trong các đội du kích Cao-Bắc-Lạng và những người đi học quân sự ở nước ngoài về, hầu hết đã trải qua chiến đấu. Vũ khí ban đầu có 2 súng thập (một loại súng ngắn), 17 súng trường, 14 súng kíp. Những ngày đầu mới thành lập, kinh phí của Đội chỉ có 50 đồng bạc Đông Dương, ông Xích Thắng và gia đình ủng hộ 500 đồng - đây là số tiền khá lớn thời đó và cũng là “ngân sách” đầu tiên của Đội. Chi bộ Đảng của Đội gồm các đồng chí: Võ Nguyên Giáp, Hoàng Sâm, Xích Thắng. Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng Quân là quân đội giải phóng đầu tiên của Đảng Cộng sản Việt Nam và nhân dân Việt Nam.

Ngay sau khi thành lập, Đội đã quyết định tìm giặc mà đánh và phải đánh thắng để gây thanh thế. Với hiểu biết về địa hình và đặc điểm phong trào cách mạng ở khu vực, ông Xích Thắng đã bàn với anh Văn và Đội trưởng Hoàng Sâm, quyết định chọn đồn địch Phai Khắt ra quân trận đầu. Sau trận đánh thắng đồn Phai Khắt ngày 24-12-1944, Đội tiếp tục đánh thắng trận Nà Ngần ngày 26-12-1944.

Sau 2 trận thắng giặc ròn rã, lực lượng trưởng thành hơn nên đã thành lập đại đội, do đồng chí Hoàng Sâm làm Đại đội trưởng và Xích Thắng làm Chính trị viên đại đội. Các đội viên mới như Đàm Quang Trung, Vũ Lập, Nam Long, Mai Trung Lâm, Đàm Quốc Chủng, Bế Sơn Cương... được bổ sung về đại đội rồi hành quân lên Bảo Lạc đánh trận Đồng Mu. Theo kế hoạch, trận đánh sẽ diễn ra vào ban đêm nhưng buổi chiều thổ phỉ đến quấy rối, ra tối hậu thư yêu cầu cung cấp lương thực và vũ khí nên đồn địch đã có sự chuẩn bị, bố phòng cẩn mật, vì vậy đội không chiếm được đồn và một chiến sỹ đã hy sinh, đó là đồng chí Hoàng Văn Nhủng, bí danh Xuân Trường. Ông là liệt sĩ đầu tiên của quân đội ta, hiện nay tỉnh Cao Bằng có một xã mang tên ông, đó là xã Xuân Trường.

Đầu năm 1945, khi Đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân đã phát triển thành nhiều đại đội, ông Dương Mạc Thạch trực tiếp chỉ huy một đội vũ trang tuyên truyền hoạt động ở Nguyên Bình (Cao Bằng), Ngân Sơn, Bạch Thông, Na Rì (Bắc Kạn). Dưới sự chỉ huy của ông, đội tích cực hoạt động dọc đường 3B, vừa tuyên truyền phát động quần chúng, vừa chặn đánh quân Nhật trên đường từ Bắc Kạn lên Nà Phặc, Hà Hiệu, Đèo Giàng, vừa hỗ trợ du kích phá kho thóc của Nhật ở Bạch Thông, Na Rì.

Với kinh nghiệm dày dặn trong công tác vận động quần chúng và hiểu biết địa bàn, ông Dương Mạc Thạch được cách mạng phân công chuyển sang công tác dân sự. Một lần nữa ông “Nam tiến” xuống Bắc Kạn củng cố, thành lập các tổ chức cách mạng... Sau một thời gian, với vai trò là cán bộ chủ chốt chỉ đạo xây dựng và phát triển phong trào trên địa bàn giáp ranh chiến lược, các chi bộ Đảng ở Ngân Sơn, Chợ Rã, Chợ Đồn lần lượt được thành lập, các cơ sở cách mạng, đội tự vệ, Mặt trận Việt Minh ở các xã, tổng ngày càng phát triển và hoạt động mạnh mẽ.

Tháng 8-1945, ông dẫn đầu đoàn đại biểu Bắc Kạn tham gia Đại hội Quốc dân tại Tân Trào (Tuyên Quang). Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công, Chính quyền cách mạng được thành lập, ông giữ chức Chủ tịch Ủy ban hành chính kháng chiến tỉnh Bắc Kạn, khi mới 30 tuổi. Giữa năm 1948, ông được điều về Bộ Tư lệnh Liên khu I làm đặc phái viên các tỉnh miền núi, đầu năm 1949 được bổ nhiệm làm Trưởng phòng quốc dân Miền núi của Liên khu I. Năm 1950, ông được cử đi học trường Chính trị Hà Nam (Trung Quốc), năm 1951 về nước và công tác tại Tỉnh uỷ Yên Bái.

Do yêu cầu bổ sung cán bộ cho vùng xung yếu, nhất là vùng miền núi xa xôi, cuối năm 1951, vì là người am hiểu phong tục tập quán của nhiều dân tộc nên ông được Trung ương điều động lên Hà Giang (cũ). Ngót 20 năm gắn bó với vùng đất xa xôi, một vùng khó khăn nhất, ông đã trải qua các chức vụ: Tỉnh uỷ viên, Phó Bí thư Tỉnh uỷ, Chủ tịch Uỷ ban hành chính tỉnh. Năm 1958 ông đưa cả gia đình từ Cao Bằng sang quê hương mới, dành 1/3 cuộc đời góp phần xây dựng và phát triển tỉnh miền núi đặc biệt khó khăn này.