Chủ tịch Hồ Chí Minh với các đại biểu dự Đại hội lần thứ III Hội Những người viết báo Việt Nam (8-9-1962)
Kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21.6.1925 - 21.6.2025) và tôn vinh sự nghiệp báo chí cách mạng vẻ vang của Đảng, chúng ta nhớ về cuộc đời hoạt động báo chí của Bác Hồ, hiểu biết sâu sắc hơn tầm vóc, giá trị và ý nghĩa của báo chí cách mạng do Người sáng lập, tâm đắc hơn cái tâm - cái tầm - cái tuệ của Bác. Từ đó, ra sức học tập phong cách làm báo của Bác, góp phần đưa đất nước bước vào kỷ nguyên phát triển mới.
Đúng vậy! Trong hành trình bôn ba tìm đường cứu nước, Bác Hồ đã tìm ra vũ khí tư tưởng sắc bén để đấu tranh bảo vệ dân nghèo, vạch trần tội ác của bọn thực dân; lên án tệ nạn áp bức, bóc lột, bất công; ra sức bảo vệ lẽ phải và chân lý. Bác đã học viết báo, sử dụng báo chí để thực hiện mục đích cách mạng. Công việc khó khăn ấy được bắt đầu ngay từ những ngày đầu tiên, khi Bác đặt chân lên đất Pháp. Ngoài việc lao động để kiếm sống, tham gia các hoạt động xã hội, tìm hiểu những gì ẩn chứa đằng sau khẩu hiệu “tự do, bình đẳng, bác ái” mà người Pháp nêu ra, Bác đã dành thời gian học tiếng Pháp, tiếp cận nghề báo và học cách viết báo bằng tiếng Pháp với hy vọng sử dụng báo chí làm công cụ thực hiện mục tiêu giúp đồng bào giải phóng dân tộc.
Sống ở nơi đất khách quê người, Bác ý thức rõ rằng, muốn người Pháp biết nỗi thống khổ của nhân dân Việt Nam không có cách nào khác là phải học tiếng Pháp và dùng nó để viết báo, vạch trần tội ác của quân xâm lược. Lúc đầu, Bác nhờ những người bạn Pháp hướng dẫn cách viết bài, làm báo; khởi đầu là viết tin ngắn từ 5-6 dòng, sau đó tăng dần lên 7-8 dòng, rồi viết thành các bài tin ngắn phản ánh tình hình xã hội Việt Nam... Qua nhiều lần viết đi, viết lại và trau chuốt, cuối cùng những bài báo ngắn gọn của Bác đã được đăng. Bác rất vui sướng khi cầm tờ báo trên tay, ngắm nhìn những bài báo của mình thật lâu, đọc đi đọc lại nhiều lần, kết hợp với việc đọc các bài báo của tác giả khác, rồi tự rút ra bài học kinh nghiệm cho bản thân sau khi so sánh, đối chiếu với bản thảo ban đầu và các bài báo do người Pháp viết. Một tháng rồi nửa năm trôi qua, Bác đã học nói tiếng Pháp và viết bài báo bằng tiếng Pháp theo cách song hành ấy. Thành công bước đầu đã đến và nó giúp Bác bước chân vào “làng báo” một cách vững tin để vượt qua những năm tháng đầy gian nan, thử thách; một mình vừa học vừa phải kiếm sống ở nơi đất khách, quê người.
Sau này, Bác kể lại rằng, người có công giúp đỡ Bác làm báo là ông Jean Laurent Frederick Longuet - cháu ngoại của Các Mác - Chủ nhiệm tờ báo Dân chúng (Populaire) - Cơ quan tuyên truyền của Đảng Xã hội Pháp. Nhờ các bài báo của Bác đăng trên tờ Dân chúng, người dân Pháp biết về sự bất công đang diễn ra ở Việt Nam do chính quân xâm lược Pháp gây nên.
Khi đã tự tin viết báo, Bác được ông Marcel Cachin - chủ bút báo Nhân đạo (L’ Humanité) - Cơ quan ngôn luận của Đảng Cộng sản Pháp mời Bác viết bài và Bác đã trở thành cộng tác viên của tờ báo này. Với thiện chí và sự giúp đỡ tận tình, hiệu quả của bạn bè người Pháp, kỹ năng viết báo của Bác dần dần được nâng cao. Bác đã công bố 3 bài báo chính luận có tiếng vang và tầm ảnh hưởng sâu rộng trong xã hội Pháp thời bấy giờ là “Tâm địa thực dân”, “Vấn đề dân bản xứ” hay “Yêu sách của nhân dân An Nam”... Trong đó, bài báo “Yêu sách của nhân dân An Nam”, lần đầu tiên Bác ký tên là Nguyễn Ái Quốc để gửi tới Hội nghị Versailles năm 1919.
Với lý lẽ sắc bén, các bài báo đầu tiên của Bác đã thu hút sự chú ý của các đại biểu tham dự Hội nghị Versailles và độc giả người Pháp bởi tinh thần phê phán thâm sâu về chủ nghĩa đế quốc, chủ nghĩa thực dân và thái độ kiên quyết đòi quyền độc lập, tự quyết cho các dân tộc thuộc địa...
Mục đích viết báo của Bác là dùng thứ vũ khí sắc bén “báo chí” để đấu tranh chống lại cái xấu, cái ác; bảo vệ cái đúng, cái tốt; lấy nó làm phương tiện “giúp đồng bào thực hiện mục tiêu giải phóng dân tộc”. Để tiện cho công tác tuyên truyền, Bác sáng lập ra một tờ báo riêng và đặt tên tờ báo là “Người cùng khổ” (Le Paria). Tờ báo do Bác là chủ bút kiêm chủ nhiệm; đồng thời là người nhận và chữa bài, thủ quỹ, xuất bản và liên lạc. Đây là cơ quan ngôn luận của Hội Liên hiệp các dân tộc thuộc địa.
Là một tờ báo độc lập, Bác và các cộng sự phải vượt qua muôn vàn khó khăn, thử thách, nhất là khâu tài chính và sự kiểm duyệt nghiêm ngặt của chính quyển sở tại để duy trì và phát triển tờ báo. Sự ra đời của tờ báo Người cùng khổ đã thể hiện tâm nguyện cháy bỏng của Bác là quy tụ, tập hợp, liên kết, đoàn kết và phát huy vai trò của nhân dân các nước thuộc địa với nhân dân chính quốc nhằm đấu tranh chống thực dân, đế quốc; xóa bỏ ách áp bức, bóc lột, bất công, đem lại cuộc sống hòa bình, độc lập, tự do, ấm no, hạnh phúc cho người dân nghèo.
Sự kiện mang tính bước ngoặt đánh dấu thành công bước đầu về hoạt động báo chí của Bác là ngày 1-4-1922, tờ Báo Người cùng khổ (Le Paria) ra số báo đầu tiên bằng ba thứ tiếng Pháp, Ả rập, Trung Quốc. Tờ báo này đã xuất bản liên tục trong 4 năm, từ tháng 4-1922 đến tháng 4-1924, ra được 38 số; mỗi số gần 5.000 bản. Trong thời gian này, Bác không chỉ viết bài cho báo Le Paria, mà còn viết bài cho nhiều tờ báo khác như L’Humanité, La Vie Ouvrière... Nhờ lao động kiên trì và bền bỉ, Bác đã lập nên phong cách báo chí cách mạng Nguyễn Ái Quốc. Tính vượt trội và dấu ấn riêng nổi bật là trong các bài viết và tranh minh họa, Bác đều ký tên Nguyễn Ái Quốc và đều thể hiện rõ dũng khí đấu tranh kiên cường, vạch trần chính sách bóc lột dã man, tàn bạo của chủ nghĩa thực dân nói chung và thực dân Pháp nói riêng. Qua đó, Bác kêu gọi các dân tộc bị áp bức, bị bóc lột hãy đứng dậy đấu tranh tự giải phóng mình.
Sau khi tờ Người cùng khổ (Le Paria) được phát hành rộng rãi, Bác tiếp tục cho ra mắt các tờ Báo: Thanh niên, Công nông, Lính Kách mệnh, Thân ái, Đỏ, Việt Nam độc lập và Cứu quốc. Cuối năm 1924, Bác về Quảng Châu (Trung Quốc) để tổ chức huấn luyện cán bộ, “ươm hạt giống đỏ” cho cách mạng Việt Nam.
Để thuận lợi cho công việc, Bác sáng lập Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, ra tờ Báo Thanh niên - Cơ quan ngôn luận của Hội và xuất bản Báo Thanh niên, ra được 88 số bằng tiếng Việt, số báo đầu tiên được phát hành ngày 24-6-1925 và số cuối dừng xuất bản vào tháng 4-1927, khi các điều kiện duy trì hoạt động của tờ báo không còn. Kinh nghiệm hoạt động báo chí đã giúp Bác chỉ đạo, biên tập và viết nhiều bài chính luận với tầm nhìn và tính tư tưởng sâu sắc. Do yêu cầu của cách mạng, Bác lập ra Báo Công Nông vào tháng 12-1926. Sau đó, tháng 2-1927, Bác sáng lập Báo Lính Kách mệnh để tuyên truyền tư tưởng chính trị - quân sự cho đội ngũ chiến sĩ cách mạng (tờ Báo Lính Kách mệnh là tiền thân của Báo Quân đội nhân dân ngày nay).
Như vậy, từ năm 1922 đến 1929, các tờ báo do Bác sáng lập đều nhằm mục đích truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin và lý tưởng Cách mạng Tháng Mười Nga vĩ đại vào Việt Nam, chuẩn bị các điều kiện cần thiết để thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam. Đây là nhân tố có ý nghĩa quyết định để cách mạng Việt Nam giành thắng lợi, đem lại tự do, cơm no, áo ấm cho đồng bào ta và nó cũng là ước nguyện cháy bỏng của Bác. Sau khi Đảng ta ra đời, Bác đã dành tâm huyết sáng lập và chỉ đạo Tạp chí Đỏ, xuất bản số đầu tiên ngày 5-8-1930, đồng thời, Bác chỉ đạo các tờ báo Đảng như: Búa liềm, Tranh đấu, Tiếng nói của chúng ta... hoạt động đúng tôn chỉ, mục đích...
Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, dù bận trăm công ngàn việc, Bác vẫn dành thời gian chỉ đạo và trực tiếp viết bài cho Báo Sự Thật (tiền thân của Báo Nhân dân) với 23 bút danh khác nhau, đăng được 1.206 bài viết trên Báo Nhân dân từ số 1 (ngày 11-3-1951) đến số 5526 (ngày 1-6-1969).
Với tư cách là người khai sinh, định hình và phát triển nền Báo chí Cách mạng Việt Nam, Bác Hồ đã để lại phong cách báo chí cách mạng mẫu mực và đến nay, nó vẫn còn nguyên giá trị. Đặc biệt, những lời dạy của Bác dành cho người làm báo, nhất là những người làm báo trẻ tuổi: viết báo là làm cách mạng, “tờ báo của dân phải hiểu lòng dân”, bằng những tác phẩm báo chí của mình, nhà báo bắc những nhịp cầu nối liền ý Đảng, lòng dân thành một khối thống nhất.
Kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam là dịp để chúng ta thành kính dâng lên Bác kính yêu lời cảm ơn trân trọng; cảm nhận sâu sắc hơn tầm vóc, giá trị và ý nghĩa to lớn của báo chí cách mạng; đặc biệt là thấm nhuần tư tưởng, đạo đức, phong cách báo chí của Bác, luôn tự nhắc nhở mình khi cầm bút viết bài là: Viết cho ai, viết để làm gì và viết như thế nào để Báo chí Cách mạng Việt Nam thực hiện tốt vai trò “phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân”; góp phần thực hiện thắng lợi Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng; chuẩn bị tốt nhất các điều kiện để tổ chức thành công đại hội đảng các cấp nhiệm kỳ 2025-2030, tiến tới Đại hội XIV của Đảng; thực hiện tốt “bộ tứ trụ cột” nghị quyết chiến lược của Đảng vừa mới ban hành, đó là Nghị quyết số 57, 59, 66, 68; cùng toàn Đảng, toàn dân và toàn quân thực hiện thắng lợi cuộc cách mạng tinh gọn về bộ máy của hệ thống chính trị; vững tin đưa đất nước bước vào kỷ nguyên phát triển mới giàu đẹp, văn minh, phồn vinh và hạnh phúc.
Thiếu Tướng, PGS, TS, NGND Nguyễn Bá Dương*