Chuyện ít biết ở cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất

 (Tiếp theo kỳ trước)

Bài 3: Gay cấn việc chất vấn và trả lời chất vấn

Chất vấn là một trong những hình thức giám sát của đại biểu Quốc hội đối với các cá nhân trong bộ máy nhà nước do Quốc hội bầu hoặc phê chuẩn. Kết quả trả lời chất vấn là cơ sở để đánh giá cá nhân đó có hoàn thành nhiệm vụ hay không. Tôi đã được chứng kiến nhiều phiên chất vấn và trả lời chất vấn gay cấn, thú vị.

Phiên chất vấn đầu tiên được truyền hình trực tiếp

Ngày nay, chất vấn và trả lời chất vấn đã quá quen thuộc với cử tri và nhân dân cả nước. Đó là một hình thức giám sát trực tiếp của Quốc hội (QH) và hội đồng nhân dân (HĐND) đối với các cơ quan, cá nhân phụ trách bộ máy công quyền nhằm bảo đảm việc thực thi pháp luật và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của cử tri. Chất vấn và trả lời chất vấn đã có ngay từ khi QH mới ra đời. Sử sách đã ghi lại ngay từ Kỳ họp thứ hai, QH khóa I, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã cùng toàn thể thành viên của Chính phủ trả lời các câu hỏi của các đại biểu QH đến tận nửa đêm mới kết thúc. Nhiều kỳ họp QH sau đó cũng đã có chất vấn và trả lời chất vấn, nhưng đều là “hoạt động nội bộ” của QH. Mãi đến năm 1994, trước làn sóng đổi mới toàn diện của đất nước, việc chất vấn và trả lời chất vấn mới lần đầu tiên được “lên sóng” trực tiếp để người dân trong nước và cả thế giới đều có thể biết.

Hồi ấy, QH họp ở Hội trường Ba Đình (trên nền đất mà ngày nay đã xây dựng Nhà QH). Số lượng các nhà báo theo dõi kỳ họp QH lúc ấy khá ít. Giờ giải lao, các nhà báo được ngồi uống bia hơi, nước giải khát cùng với các đại biểu QH tại căng tin nằm ở sân phía sau hội trường, vì thế nhiều suy nghĩ của các đại biểu QH được trao đổi với nhà báo. Trước thông tin phiên họp chất vấn và trả lời chất vấn được phát thanh, truyền hình trực tiếp, rất nhiều đại biểu QH hoan nghênh, nhưng cũng có đại biểu lo có thể “làm lộ bí mật quốc gia”, bởi cả người hỏi và người trả lời nhiều khi theo bản năng nghĩ gì nói vậy. Cũng có người sợ “lộ” ra tất cả hạn chế của các đại biểu và “tư lệnh ngành”, có thể sẽ làm mất uy tín của cả người hỏi và người trả lời...

Đồng chí Vũ Mão, lúc đó là Ủy viên Ủy ban Thường vụ QH, Chủ nhiệm Văn phòng QH, là người được Ủy ban Thường vụ QH giao nhiệm vụ xây dựng đề án này đã kiên quyết bảo vệ quan điểm đổi mới ấy. Sau này, khi trả lời phỏng vấn báo chí, đồng chí nói: “Hồi đó, có người đề xuất ghi hình lại toàn bộ phiên họp, chỗ nào “gay cấn” quá thì cắt bớt đi, rồi buổi tối phát lại. Bản thân tôi khi đó cũng rất trăn trở, nhưng cũng mạnh dạn nói nếu làm như thế thì không còn là truyền hình trực tiếp nữa. Tôi nói với các đồng chí còn băn khoăn, không muốn phiên họp được truyền hình trực tiếp: Giờ đã thông báo cho nhân dân cả nước biết rồi, chuẩn bị kỹ rồi, Ủy ban Thường vụ QH và Chính phủ đã bàn kỹ với nhau rồi, Thủ tướng Chính phủ đã phân công bộ trưởng nào trả lời chất vấn ở phiên đó nên cứ cho phép làm, nếu có sai sót gì thì tôi xin chịu trách nhiệm”.

Các đồng nghiệp của chúng tôi ở Đài Tiếng nói Việt Nam, Đài Truyền hình Việt Nam lúc bấy giờ cũng đã chuẩn bị mọi phương án có thể xảy ra khi truyền hình, phát thanh trực tiếp phiên họp. Phiên chất vấn và trả lời chất vấn đầu tiên được phát thanh, truyền hình trực tiếp tại QH đã diễn ra suôn sẻ, được nhân dân cả nước hoan nghênh.

Liên tục được đổi mới và cải tiến

Từ năm 1994 đến nay, các phiên chất vấn và trả lời chất vấn tại mỗi kỳ họp QH đều liên tục được đổi mới và cải tiến, từ chất vấn theo vấn đề đến chất vấn tổng thể được nhân dân cả nước đón nhận, theo dõi chăm chú và hấp dẫn.

Tại Kỳ họp thứ 10, QH khóa XIII diễn ra vào cuối năm 2015, lần đầu tiên QH chất vấn với sự tham gia giải trình của tất cả thành viên Chính phủ. Cách thức này để thực hiện chủ trương chất vấn đến cùng các vấn đề QH quan tâm.

 Không chỉ chất vấn và trả lời chất vấn tại QH, từ năm 2008, hoạt động này đã được tiến hành tại các phiên họp của Ủy ban Thường vụ QH và cũng được phát thanh, truyền hình trực tiếp.

Quyền tranh luận là vấn đề mới xuất hiện, là “đặc sản” của nhiệm kỳ QH khóa XIV. Tác dụng tích cực của tranh luận đã được thừa nhận. Bắt đầu từ Kỳ họp thứ hai, QH khóa XIV, ngoài việc đăng ký, đại biểu QH có quyền giơ biển thông báo phát biểu tranh luận tại hội trường trong các phiên chất vấn và trả lời chất vấn.

 Mới đây nhất, tại Kỳ họp thứ chín, QH khóa XV, phiên chất vấn và trả lời chất vấn tiếp tục được cải tiến theo cách thức “hỏi nhanh, đáp gọn”, người trả lời chất vấn có thời gian không quá 5 phút phát biểu về vấn đề thuộc lĩnh vực chất vấn trước khi Quốc hội tiến hành chất vấn. Mỗi lượt, Chủ tọa phiên họp sẽ mời 3 đại biểu đặt câu hỏi. Mỗi đại biểu Quốc hội nêu chất vấn không quá 1 phút và mỗi đại biểu chỉ tập trung vào một vấn đề tâm đắc nhất. Như vậy sẽ có nhiều đại biểu Quốc hội được chất vấn và tạo điều kiện thuận lợi cho các Bộ trưởng theo dõi, ghi chép, tổng hợp, trả lời đầy đủ các vấn đề đại biểu Quốc hội quan tâm.

Thời gian trả lời không quá 3 phút mỗi câu hỏi, đại biểu Quốc hội được quyền tranh luận với người trả lời chất vấn, thời gian không quá 2 phút.

Đặc biệt, cũng từ kỳ họp này, việc ứng dụng công nghệ số trong hoạt động của QH đã hỗ trợ các đại biểu QH và các Bộ trưởng trong đặt câu hỏi, trả lời chất vấn. Đại biểu Quốc hội khi muốn tranh luận sẽ ấn nút trên App Quốc hội thay vì giơ biển như trước đây.

Các “cây chất vấn”

Trong các phiên chất vấn và trả lời chất vấn, đông đảo các nhà báo và cử tri trong cả nước đặc biệt quan tâm tới một số đại biểu được gọi là “cây chất vấn”, luôn đưa ra những câu hỏi hay, dí dỏm, tạo ra sự gay cấn thú vị của phiên họp.

Ở nhiệm kỳ QH khóa X, có câu truyền miệng mà nhà báo theo dõi kỳ họp cũng thuộc về bốn “cây chất vấn”, đó là: “Nhất Thước, nhì Lân, tam Trân, tứ Quốc” (Trung tướng Nguyễn Quốc Thước; Giáo sư Nguyễn Lân Dũng; Giáo sư Nguyễn Ngọc Trân; Nhà sử học Dương Trung Quốc).

Đến nhiệm kỳ QH khóa XI, Trung tướng Nguyễn Quốc Thước không tham gia hoạt động tại Quốc hội nữa và người “thay ngôi” đầu trong câu trên là đại biểu Đỗ Trọng Ngoạn (Bắc Giang), khi đó ông là Chủ tịch Hội Người cao tuổi Việt Nam. Từ đó, nói đến chất vấn tại nghị trường, đại biểu, báo chí và cử tri thường nhắc đến nhóm “tứ cây chất vấn” là: “Nhất Ngoạn, nhì Lân, tam Trân, tứ Quốc”.

Năm “cây chất vấn” nói trên không sợ va chạm, chất vấn thẳng thắn những gì mà cử tri quan tâm.

Đến nhiệm kỳ Quốc hội khóa XIV xuất hiện thêm “cây chất vấn” trẻ tuổi Ksor H’Bơ Khăp, đại biểu của tỉnh Gia Lai. Đông đảo cử tri hào hứng khi được xem trực tiếp qua truyền hình cuộc tranh luận giữa đại biểu Ksor H’Bơ Khăp và Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà (nay là Phó thủ tướng Chính phủ). Trước đó, tại phiên thảo luận kinh tế - xã hội, đại biểu H’Bơ Khăp cũng tranh luận với 2 bộ trưởng Công thương và Nông nghiệp - Phát triển nông thôn về vấn đề rừng, bảo vệ môi trường, xử lý chất thải các dự án điện mặt trời.

“Bộ trưởng không thể đổ thừa cho địa phương, cũng không thể nói là có quy định của luật về việc xử lý rồi chủ đầu tư sẽ có trách nhiệm xử lý pin năng lượng mặt trời”, đại biểu Ksor H’Bơ Khắp nhấn mạnh khi tranh luận với Bộ trưởng Bộ Công thương Trần Tuấn Anh.

Phiên chất vấn gần đây nhất của QH được tổ chức vào tháng 6-2025. Các đại biểu QH khóa XV chất vấn đối với 4 nhóm vấn đề thuộc trách nhiệm chính của Bộ trưởng Tài nguyên và Môi trường Đặng Quốc Khánh; Bộ trưởng Công Thương Nguyễn Hồng Diên; Bộ trưởng Văn hóa, Thể thao và Du lịch Nguyễn Văn Hùng và Tổng Kiểm toán nhà nước Ngô Văn Tuấn.

Tại phiên chất vấn, đã có 193 lượt đại biểu QH phát biểu, trong đó 162 lượt đại biểu chất vấn, 31 lượt đại biểu tranh luận; còn 160 đại biểu đã đăng ký nhưng chưa được phát biểu do hết thời gian. Cùng tham gia trả lời chất vấn có: Bộ trưởng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, Bộ trưởng Xây dựng, Bộ trưởng Tài chính, Bộ trưởng Thông tin và Truyền thông, Bộ trưởng, Chủ nhiệm Ủy ban Dân tộc.

Theo đánh giá của Chủ tịch QH Trần Thanh Mẫn: “Các nội dung chất vấn đã đáp ứng được yêu cầu thực tiễn, “đúng” và “trúng” những vấn đề cử tri, nhân dân cả nước và các vị đại biểu QH quan tâm; tiếp tục khẳng định đây là hình thức giám sát tối cao trực tiếp, hiệu quả của QH. Phiên chất vấn diễn ra sôi nổi, dân chủ, thẳng thắn, trên tinh thần xây dựng. Các vị đại biểu QH qua thực tiễn hoạt động của mình đã nắm chắc tình hình, nghiên cứu kỹ các báo cáo, nêu câu hỏi, cũng như tranh luận ngắn gọn, rõ ràng, thiết thực, đi thẳng vào các vấn đề”.

(Còn nữa)