Bác Hồ kính yêu không chỉ là một vị Lãnh tụ kiệt xuất, Người còn là danh nhân văn hóa, một nhà thơ lớn. Ngoài tác phẩm “Nhật ký trong tù” còn có hai mảng thơ Bác viết trong dịp chúc Tết hằng năm và rằm Trung thu dành cho các cháu. Hình ảnh các cháu thiếu nhi trong thơ Bác thật gần gũi, thân thương với những lời căn dặn chí tình của người ông với các cháu qua thơ, qua nhịp điệu, vần điệu bình dị dễ thuộc đi vào lòng người. Bác Hồ là một vĩ nhân và cũng là một thi nhân. Đặc biệt cuộc đời riêng tư của Bác: “Người không con mà có triệu con” (Nguyễn Đình Thi). Thơ Bác viết cho thiếu nhi với một mong muốn: “Viết cho các cháu tỏ lòng nhớ nhung”.

Trong thơ, Người xưng “Bác” - “Ta” và gọi trẻ em bằng những cách gọi thân thương gần gũi thật ấm áp “trẻ em”, “trẻ con”, “con trẻ”, “nhi đồng”, “các cháu”, bao giờ cũng đầy yêu thương ngọt ngào trìu mến. Ví như: “Vở này ta tặng cháu yêu ta/ Tỏ chút lòng yêu mới gọi là” - Bác viết tặng một cháu thiếu nhi người dân tộc thiểu số. Bác Hồ là người phát hiện và thấy được vai trò lịch sử của thiếu nhi trong sự nghiệp cứu nước như hình ảnh Kim Đồng là một biểu tượng cao đẹp cho thiếu nhi Việt Nam. Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp và trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, có nhiều em nhỏ đã được Bác tặng Huy hiệu của Người.

Bác viết gửi các cháu thiếu niên miền Nam ruột thịt: “Nhớ thương các cháu vô cùng/ Mong sao mỗi cháu là một anh hùng thiếu nhi”. Trong kháng chiến chống Pháp, giữa rừng núi Việt Bắc dưới ánh trăng Trung thu hiền hòa tạo nên không gian bao la, Bác viết: “Trung thu trăng sáng như gương/ Bác Hồ ngắm cảnh nhớ thương nhi đồng”. Đây cũng là một thủ pháp nghệ thuật tinh tế, khi từ “Bác Hồ" đặt ở đầu câu và “nhi đồng” ở cuối câu. Hai vị trí ấy nói lên sự xa cách về địa lý nhưng lại rất gần nhau về tình cảm trong nỗi nhớ thương da diết. Những câu thơ của Bác như đúc kết chọn lọc một hàm ý, hàm nghĩa sâu sắc mà dễ thuộc dễ nhớ: “Mong các cháu cố gắng/ Thi đua học và hành/ Tuổi nhỏ làm việc nhỏ/ Tùy theo sức của mình”.

Bác là một thi nhân, nên hơn ai hết Người rất hiểu tính cách của trẻ nhỏ: “Trẻ em như búp trên cành/ Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan”. Người rất thông cảm và sẻ chia với hoàn cảnh: “Chẳng may vận nước gian nan/ Trẻ em cũng phải lầm than cực lòng”. Ngỡ như đó không còn là thơ nữa mà là tấm lòng của một người cha, người ông. Từ sự cảm thông đó bằng lời thơ chân thành thiết thực, Bác đã kêu gọi các cháu: “Vậy nên trẻ em nước ta/ Hãy đoàn kết lại để mà đấu tranh/ Người lớn cứu nước đã đành/ Trẻ em cũng góp phần mình một tay”.

Trong thơ Bác Hồ viết cho thiếu nhi, Người tạo ra những tiết tấu vui chơi như nhịp đi, nhịp bước rắn rỏi mà vẫn tung tẩy hồn nhiên. Ví như Bác dùng lối thơ năm chữ tạo ra một hòa âm nội tâm vừa thân thiết vừa tự hào về một thế hệ trẻ: “Ai yêu các nhi đồng/ Bằng Bác Hồ Chí Minh/ Tính các cháu ngoan ngoãn/ Mặt các cháu xinh xinh” và “Các cháu hãy xứng đáng/ Cháu Bác Hồ Chí Minh”...

Trung thu năm 1954, sau Thư chúc Tết, Bác còn viết thêm hai câu thơ như một dự báo với ước muốn: “Bao giờ Nam Bắc một nhà/ Các cháu xúm xít thì ta vui lòng”. Thơ Bác viết cho thiếu nhi bao giờ cũng hướng tới tương lai tươi đẹp. Đó cũng là một phép biện chứng tâm hồn như là một định hướng, một tâm tình, một hy vọng. Bác Hồ luôn dành cho thiếu nhi không chỉ là sự quan tâm trìu mến, mà còn gợi lại truyền thống yêu nước của dân tộc với cội nguồn tổ tiên của con Lạc, cháu Hồng: “Bác mong các cháu chăm ngoan/ Mai sau gìn giữ giang sơn Lạc Hồng/ Sao cho nổi tiếng Tiên Rồng/ Sao cho tỏ mặt nhi đồng Việt Nam”. Bác luôn đặt niềm tin vào các cháu khi Người khẳng định: “Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em”. Ta thật xúc động biết bao khi bài thơ Bác viết cho thiếu nhi sớm nhất là bài “Cháu bé trong ngục Tân Dương” ở tập “Nhật ký trong tù” khi tình thương yêu của Bác thật vĩ đại vượt ra cả ngoài biên giới: “Oa...! Oa...! Oa..!/ Cha  trốn không đi lính nước nhà…/ Nên nỗi thân em vừa  nửa tuổi/ Đã theo mẹ đến ở nhà pha ”. Đúng như nhà thơ Tố Hữu đã viết: “Bác sống như trời đất của ta/ Yêu từng ngọn núi mỗi cành hoa/ Tự do cho mỗi đời nô lệ/ Sữa để em thơ lụa tặng già”.

Trong tình cảm của các cháu thiếu nhi, Bác Hồ hiện lên thật đẹp như một ông tiên trong bài hát của nhạc sĩ Xuân Giao: “Đêm qua em mơ gặp Bác Hồ/ Râu Bác dài tóc Bác bạc phơ/ Em âu yếm hôn đôi má Bác/ Vui bên Bác là em múa hát/ Bác mỉm cười bác khen em ngoan/ Bác gật đầu Bác khen em ngoan”. Bác đã đi xa 56 năm nhưng hình ảnh của Người vẫn còn sống mãi trong tâm trí các em và mỗi người dân Việt. Những câu thơ Bác viết cho thiếu nhi là bản Di huấn tâm hồn Bác suốt một đời dành tất cả muôn vàn tình thương yêu cho các em.

Hà Tĩnh, ngày 22-5-2025

Nguyễn Ngọc Phú