Trải qua các thời kỳ chiến tranh giải phóng dân tộc, bảo vệ Tổ quốc và làm nghĩa vụ quốc tế cao cả, đã có hàng triệu cán bộ, chiến sĩ và nhân dân ta anh dũng hy sinh. Công tác tìm kiếm, quy tập hài cốt liệt sĩ (HCLS) được Đảng, Nhà nước, Quân đội và cấp ủy, chính quyền địa phương các cấp quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo, triển khai từ trong những năm tháng của chiến tranh và đến nay vẫn tiếp tục thực hiện công tác tìm kiếm, quy tập HCLS.

Là người có gần 20 năm làm nhiệm vụ trên các cương vị: Trợ lý Chính sách, Đội phó, Đội trưởng Đội quy tập HCLS thuộc Bộ CHQS tỉnh Hà Tĩnh, Thượng tá Lê Văn Hiền đã chứng kiến rất nhiều câu chuyện và tình huống không thể nào quên, trở thành kỷ niệm để đời. Sau đây là một vài kỷ niệm trong quá trình tìm kiếm, quy tậpHCLS tại Lào mà Thượng tá Lê Văn Hiền nhớ mãi:

Vào tháng 3-2000, Đội quy tập mộ, Bộ CHQS tỉnh sau khi sang Lào thì chia thành hai hướng để tìm kiếm mộ liệt sĩ. Hướng do đồng chí Lê Văn Hiền phụ trách cùng 12 cán bộ, chiến sĩ đến bản Khôn Tào, huyện Viêng Thoong, tỉnh Bôlykhămxay để tìm kiếm. Ông Út Đa Nhăn - Trưởng phòng Lao động - Phúc lợi và Xã hội huyện Viêng Thoong và ông Chủ tịch Mặt trận huyện dẫn đường hành quân bằng thuyền theo sông Nậm Muôn đến sông Nậm Hồng vừa tròn 1 ngày thì đến bản Khôn Tào.

Nghỉ tại bản 1 ngày đêm, sáng hôm sau, Đội tiến hành nhiệm vụ. Dựa vào sơ đồ cùng với thông tin của thân nhân liệt sĩ cung cấp nên lần này xác định vị trí nghĩa trang không mất nhiều thời gian. Mọi công tác chuẩn bị đã hoàn tất, toàn đội hành quân ra nghĩa trang tiến hành công việc thì bị dân bản ngăn lại không cho tìm HCLS. Lý do mà người dân đưa ra là: "Thạ hản Việt Nam" (bộ đội Việt Nam) sang đây đánh giặc để bảo vệ dân bản, giờ họ tuy đã hy sinh rồi nhưng "ma" của bộ đội Việt Nam vẫn bảo vệ bản từ lâu, nếu lấy (cất bốc hài cốt) đi thì ma rừng sẽ vào cướp hết thóc gạo, dân bản đói, đau ốm nhiều.

Một tình huống phát sinh chưa từng gặp, gây cho bạn và ta có phần lúng túng. Kế hoạch trong ngày không thực hiện được, phải đợi đến tối họp dân bản mới quyết định. Trước sức thuyết phục, giải thích của hai cán bộ bạn, cuối cùng dân bản Khôn Tào mới đồng ý cho "Thạ hản" - bộ đội, sáng hôm sau tiếp tục thực hiện nhiệm vụ, nhưng với điều kiện là cả ba bên: Đội quy tập, huyện Viêng Thoong và dân bản cùng nhau góp 5 chum rượu cần, 1 con lợn, 5 con gà béo để cúng “ma” và khi tìm được HCLS sẽ đem về chùa bản làm lễ cầu siêu.

Ngày 13-3-2000, công việc bắt đầu, đến chiều hôm sau đã tìm kiếm được tất cả 12 mộ liệt sĩ, trong đó có liệt sĩ Phan Xuân Phong, hy sinh năm 1973, quê xã Hương Xuân, huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh. Tất cả 12 liệt sĩ đều hy sinh năm 1973 trong cùng một mặt trận. Sau khi tìm được 12 HCLS, trong 2 ngày đó, các đoàn thể thanh niên, phụ nữ bản phục vụ nước uống, giúp bộ đội nấu cơm. Tối đến lực lượng dân quân du kích bản canh gác suốt đêm để bảo vệ hài cốt, bởi địa bàn này thường xuyên có bọn thổ phỉ hoạt động. Bà con dân bản tổ chức múa hát, lễ Xù khoẳn (buộc chỉ cổ tay) cầu phúc cho bộ đội và uống nước ăn thề, kết nghĩa bạn bè cùng tuổi (kết xiều) rộn ràng vui vẻ.

Một đêm, vào tháng 12-2001 Đội công tác quy tập mộ của Bộ CHQS tỉnh Hà Tĩnh nghỉ tại bản Phà Bò, huyện Viêng Thoong, tỉnh Bôlykhămxay để sáng sớm hôm sau tiếp tục lên đường làm nhiệm vụ tìm kiếm HCLS. Gần nửa đêm có một người trong bản tên là Nhia Lừ, dân tộc Mông chạy đến gặp quân y của Đội quy tập để xin thuốc đau bụng cho con. Nhờ có thuốc của bộ đội Việt Nam mà con ông khỏi bệnh. Sáng hôm sau ông đến gặp chỉ huy đơn vị và nói: “Đêm qua ta nghĩ kỹ rồi, ta biết trong vùng có 2 nghĩa trang chôn cất bộ đội Việt Nam hy sinh, một nơi có 4 mộ, một nơi có 5 mộ của bộ đội Việt Nam, hy sinh  năm 1969, theo ta đi chỉ cho để lấy”. Nhờ việc giúp đỡ người dân thuốc khi họ ốm đau mà Đội quy tập mộ có được thông tin quý giá và trực tiếp người dân dẫn đi tìm và hỗ trợ để quy tập được số lượng lớn HCLS là chuyên gia và quân tình nguyện Việt Nam hy sinh trên đất bạn Lào.

Ngoài nhiệm vụ tìm kiếm, quy tập HCLS, cán bộ, chiến sĩ Đội quy tập còn tranh thủ làm công tác  dân vận như giúp dân làm cầu đường đi lại trong bản, sửa chữa nhà cửa, vệ sinh môi trường, quân y tổ chức khám sức khỏe cho hàng trăm người dân, tư vấn phòng tránh một số bệnh thường mắc, nhất là cách ăn uống hợp lý, phòng tránh bệnh sốt rét, đồng thời cấp thuốc miễn phí cho bà con. Nhờ chịu khó học tiếng Lào, nên cán bộ, chiến sĩ trong Đội sau mỗi đợt tìm kiếm HCLS càng thông thuộc tiếng Lào hơn, thuận tiện trong giao tiếp, công việc. Cán bộ, chiến sĩ đội quy tập đi đến đâu cũng được bà con dân bản, cán bộ tỉnh, huyện, cơ quan, đoàn thể của Lào giúp đỡ tận tình.

Mai Thanh Hải ghi theo lời kể của Thượng tá Lê Văn Hiền