Quần đảo mà Nhật Bản và Trung Quốc đang tranh chấp nằm trên biển Hoa Đông, với 8 đảo nhỏ và bãi đá có tổng diện tích khoảng 7km2. Quần đảo này ở phía tây nam của tỉnh cực Nam Ô-ki-na-oa của Nhật Bản, phía Đông của Trung Quốc đại lục và phía đông bắc của Đài Loan (Trung Quốc). Đây được coi là một trong những khu vực có trữ lượng dầu khí lớn và có các tuyến giao thông đường biển quan trọng về mặt chiến lược. Vì vậy, quần đảo này là mục tiêu tranh chấp của không chỉ Nhật Bản và Trung Quốc mà còn cả Đài Loan. Trong một vài thập kỷ gần đây, tranh chấp lãnh thổ liên quan tới quần đảo nhỏ này là một trong những “nhân tố gây bất ổn” đối với quan hệ Nhật-Trung. Vào đầu tháng 9-2012, “nhân tố gây bất ổn” này lại gây sóng gió cho quan hệ Nhật-Trung sau khi Tô-ky-ô quyết định mua lại ba đảo nhỏ thuộc quần đảo Xên Ca Cư từ một thương nhân của nước này với lý do là quản lý quần đảo này một cách “hòa bình và ổn định”.
Sau khi thông tin trên được công bố, Trung Quốc đã phản ứng một cách hết sức quyết liệt, đồng thời tiến hành hàng loạt hành động để đáp trả như liên tiếp cử các tàu hải giám và tàu chiến tới vùng biển gần quần đảo tranh chấp để “thực thi luật pháp”, phái các máy bay chiến đấu xâm nhập vào khu vực mà Nhật Bản coi là không phận của mình, hủy bỏ việc tham dự một số hoạt động giao lưu văn hóa-kinh tế giữa hai nước và thậm chí là hoãn lễ kỷ niệm 40 năm ngày thiết lập quan hệ ngoại giao Trung-Nhật.
Vừa qua, một tàu khu trục nhỏ loại Giang Vệ II của Hải quân Trung Quốc đã hướng ra-đa dò tìm mục tiêu vào tàu hộ vệ số 7 Y-u-đa-chi của Lực lượng phòng vệ trên biển (MSDF) của Nhật Bản ở biển Hoa Đông. Việc hướng ra-đa dò mục tiêu vào tàu của nước khác được coi là hành vi nguy hiểm nhằm dọn đường cho một cuộc tấn công thực sự.
Phản ứng trước các hành động trên của Trung Quốc, Tô-ky-ô đã cử các tàu tuần tra của Lực lượng bảo vệ bờ biển (JCG) giám sát chặt chẽ vùng biển gần quần đảo Xên Ca Cư và nhiều lần cho máy bay chiến đấu xuất kích để xua đuổi các chiến đấu cơ của Trung Quốc. Chính phủ Nhật Bản đã quyết định tăng chi tiêu quốc phòng lần đầu tiên trong vòng 11 năm qua, đồng thời bổ sung thêm quân số cho Lực lượng phòng vệ (SDF) lần đầu tiên trong vòng 8 năm qua. Đây là một động thái được nhiều người coi là nhằm tăng cường khả năng phòng ngự cho quần đảo Xên Ca Cư.
Có thể thấy, kể từ sau khi các cuộc biểu tình chống Nhật nổ ra ở Trung Quốc vào giữa tháng 9-2012, các hoạt động thương mại giữa hai nước đã suy giảm mạnh. Theo Tổ chức xúc tiến thương mại Nhật Bản (JETRO), năm 2012, kim ngạch xuất khẩu của Nhật Bản sang Trung Quốc giảm lần đầu tiên kể từ năm 2009 xuống còn 144,7 tỷ USD, giảm 10% so với năm trước đó, trong khi kim ngạch nhập khẩu từ Trung Quốc mặc dù tăng 3% nhưng đây là mức tăng thấp nhất kể từ năm 2009. Do lo ngại về tâm lý chống Nhật ở Trung Quốc, một số doanh nghiệp Nhật Bản có xu hướng rút vốn đầu tư hoặc giảm quy mô hoạt động tại quốc gia láng giềng này. Về lâu dài, xu hướng này chắc chắn sẽ có những tác động tiêu cực tới đà tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc.
Rõ ràng, sức ép nhằm tìm ra một giải pháp hòa bình cho vấn đề tranh chấp đã liên tục gia tăng ở cả hai nước. Tại thời điểm hiện nay, sức ép này càng lớn hơn vì nhiều người lo ngại những cuộc chạm trán ngày càng tăng theo kiểu "mèo vờn chuột" giữa các máy bay và tàu tuần tra của Nhật Bản và Trung Quốc trên biển Hoa Đông có thể sẽ dẫn tới những va chạm bất ngờ giữa hai bên với những hậu quả khôn lường. Nhận thức rõ nguy cơ đó, Tô-ky-ô đã có nhiều nỗ lực nhằm làm dịu tình trạng căng thẳng với Bắc Kinh. Kể từ giữa tháng 1-2013, nhiều chính trị gia của Nhật Bản đã tới thăm Bắc Kinh nhằm hàn gắn quan hệ giữa hai nước.
Mặc dù vậy, ngay cả khi cuộc gặp thượng đỉnh Nhật-Trung diễn ra, các nhà lãnh đạo hai nước cũng khó đạt được thỏa hiệp mà theo đó, Bắc Kinh sẽ ngừng cử các tàu hải giám, tàu chiến và chiến đấu cơ tới khu vực tranh chấp, hoặc Tô-ky-ô chấp nhận rằng quần đảo Xên ca cư là khu vực đang tranh chấp với Trung Quốc. Cùng với các uẩn khúc lịch sử, cộng thêm chủ nghĩa dân tộc đang dâng cao ở cả hai nước, vấn đề tranh chấp lãnh thổ sẽ vẫn gây bất ổn trong quan hệ giữa hai cường quốc Đông Bắc Á này.
Thanh Lâm