Rồi một ngày Sâm Cầm trở lại (25/01/2010)

Bạn tôi định cư ở nước ngoài lần đầu về thăm quê. Một chiều tôi rủ anh lên chơi hồ Tây. Thủng thẳng trên hè dọc đường Thanh Niên, ngắm nhìn mây nước, cảm khái ôn lại những kỷ niệm xưa. Đến lúc ngồi trong hàng bánh tôm, chạm cốc bia, anh bỗng hỏi tôi: “Dạo này sâm cầm có về nhiều không?” Tôi thoáng chững lại. Chết thật, lâu lắm rồi mình cũng không chú ý. Đôi lần lên dạo hồ Tây, cũng cảm thấy như thiếu, như vắng một cái gì. Không nhớ, không nghĩ ra. Câu hỏi của anh bạn bất chợt làm tôi hiểu. Hồ Tây bây giờ vắng chim, không còn sâm cầm. Hồ Tây bây giờ, nhà cao tầng, biệt thự san sát, nhà hàng nổi trên hồ chăng đèn kết hoa, trên đường xe cộ nối đuôi nhau, ngày lễ ngày nghỉ người đông như vừng đổ mà sao vẫn thấy như thiếu như vắng.

Đúng, hồ Tây mà vắng chim, không còn sâm cầm là môt mất mát lớn. Nhiều thứ mất đi lâu ngày thành quen đến không nhớ đã có thời chúng là những tên tuổi. Vải Quang, húng Láng, ngổ Đăm/ Cá rô đầm Sét, sâm cầm hồ Tây. Những đặc sản là niềm tự hào của nhiều địa danh giờ không còn nữa.

Hồi nhỏ, vào ngày nghỉ hai đứa tôi thường “boóng” tầu điện lên hồ Tây chơi. Quần sà-loỏng, áo may-ô chờ tầu chậm lại ở khúc quanh Đồng Xuân- Quan Thánh là tót lên. Đến khúc quanh đầu Quan Thánh- Thuỵ Khuê nhẩy xuống. Ông “sơ vơ” bán vé, chán mặt lũ học trò không buồn đuổi nữa.

Ngày ấy mặt hồ hình như rộng lớn hơn hay bởi chúng tôi còn nhỏ nên nhìn ra thế. Cỏ, lau lách, bèo tây, rau muống dại… kết bè quanh bờ. Trời nước mênh mang. Trên những cây cao quanh hồ thôi thì đủ: chào mào, sáo sậu, chìa vôi, chèo bẻo, se sẻ… líu lo, tíu tít chuyền cành. Thỉnh thoảng đôi ba tiếng quạ kêu rơi xuống mặt hồ. Đàn cò táo tác trên ngọn tre, chấp chới trên mặt nước. Mòng, két, le le, vịt giời ẩn hiện như những nét chấm phá trên tranh thuỷ mạc.

Mùa đông, vào lúc gió mùa Đông Bắc, mây giăng u ám, từ phương Bắc sâm cầm kéo về từng đàn như những cụm mây. Chúng đậu trên cây ven bờ, rập rờn nhởn nhơ quanh thuyền thúng của những người giăng lưới, buông câu, bạo dạn sán cạnh người đánh dậm, xúc ốc.

Sâm cầm là loài chim sống ở sông hồ phương Bắc, trú đông ở phương Nam. Lông đen, mỏ trắng, mắt nâu đỏ, lưng và bụng mầu xám chì, chân mầu lục nhạt. Trung bình mỗi con nặng bốn năm trăm gram. Đồn rằng chim này moi móc ăn củ nhân sâm ở Trường Bạch sơn bên xứ Triều Tiên nên người ta gọi chúng là chim Sâm. Phải thế chăng mà mỏ sâm cầm to, hơi khoằm, cứng như sừng.

Phải vì chúng ăn sâm nên đồn rằng thịt chúng bổ lắm, quý lắm. Ăn vào tráng dương, kiện tính, ích thần. Từ thời vua Lê, chúa Trịnh, sâm cầm đã có trong thực đơn những bữa tiệc trong triều và các nhà quyền quý. Năm 1847, vua Tự Đức ban chỉ dụ cho các quan ở Hà Nội: Cứ như lời tâu thì sâm cầm là món ăn ngon lại là thứ thuốc rất bổ, nên sức bảo dân làng Nghi Tàm hàng năm đến mùa phải có mười đôi chim tiến cống, càng sớm càng hay. Sâm cầm làm tổ trên những cụm bèo Nhật Bản. Trời tối, người bắt chim đội bèo bơi đến cạnh tha hồ bắt. Hơn mười năm trước, sâm cầm là món đặc sản của các nhà hàng ở Hà Nội. Đồn nhau, chân sâm cầm sấy khô ngâm rượu còn bổ hơn tắc kè, bìm bịp.

Hẳn vì thế, sâm cầm tuyệt giống ở hồ Tây. Lại cũng có ý kiến vì nhà tầng san sát, đêm đêm hồ Tây là một quầng sáng, trên bộ xe cộ rền rền, dưới nước thuyền máy phăng phăng rẽ sóng, rồi nước hồ ô nhiễm nên sinh vật phù du, con tôm con tép, củ sen củ ấu, ít đi hoặc không còn, nên chim không về nữa. Chúng di trú về các đầm hồ ở trung du, đồng bằng Bắc bộ. Tin cuối cùng cho hay về loài chim quý này là vào năm 1994, ở Đầm Vàng, Lập Thạch, Vĩnh Phú người ta bắn được khá nhiều sâm cầm.

Tôi bỗng thèm cái cảnh năm trước có dịp rong chơi ở một nước châu Âu vài tháng. Thị trấn nơi tôi ở có một cái hồ. Ấy là người ta gọi thế chứ nó chỉ to bằng bốn cái ao Đình làng tôi. Mỗi chiều và nhất là ngày nghỉ người dân kéo nhau ra hồ thư giãn. Trẻ con nô đùa trên thảm cỏ. Người lớn , từng đôi đi dạo trên con đường rải sỏi viền quanh hồ. Người già ngồi trên ghế đá, ghế gỗ. Mặt nước trong xanh nhìn rõ cá tung tăng bơi lặn. Vịt giời rúc dưới cỏ rủ quanh mép nước. Thỉnh thoảng có con vụt lên là là đáp xuống bờ bên. Thiên nga bập bềnh trôi theo chiều gió. Từng đàn bồ câu, chim sẻ dạn dĩ xúm quanh chân người. Tịnh không có một mảnh giấy rác, một vỏ ni-lông. Họ giữ gìn và thụ hưởng cái tài sản chung nhỏ nhoi ấy một cách mãn nguyện. Vậy nên khi bạn tôi hỏi về sâm cầm là cái hình ảnh ấy lại hiện lên rõ mồn một. Tôi tin các thế hệ sau văn minh hơn, sẽ ứng xử có văn hoá vớí chim muông, cây cỏ. Chạm cốc, tôi nói với bạn mà như nói với mình: “Rồi một ngày sâm cầm sẽ trở lại !”

Xuân Lộc