Đại tướng Lê Trọng Tấn, lúc đó vừa được chỉ định là quyền Đại đoàn trưởng, đã quyết định: Phá tan cuộc hành quân càn quét rồi mới tổ chức lễ thành lập đại đoàn.

Xuân Trạch được chọn làm nơi quyết chiến điểm. Bộ đội ta vừa từ khắp nơi về, lại không thể vào tận thung lũng Xuân Trạch nắm địch, Thượng tướng Hoàng Cầm, lúc đó là Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 130, đã trực tiếp dẫn một trung đội bộ binh, kéo quanh thung lũng quấy rối địch, buộc chúng phải đối phó, qua đấy thăm dò, phát hiện lực lượng và các ổ hỏa lực cùng cách bố phòng của chúng, từ đó mà tổ chức, triển khai phương án tiến công địch... 5 giờ sáng nổ súng thì 7 giờ 30 phút, các chiến sĩ của Đại đoàn đã làm chủ Xuân Trạch - cả tiểu đoàn Âu Phi số 24 bị diệt, 240 tên bị bắt sống. Hôm ấy là ngày 27-12-1950. Đảng ủy và Bộ tư lệnh Đại đoàn đã quyết định lấy ngày đầu ra quân đánh thắng, làm ngày thành lập Đại đoàn.

Ra đời vào lúc cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của nhân dân ta chuyển sang giai đoạn mới: từ cầm cự tới phản công, Đại đoàn đã bền bỉ, anh dũng đi qua các chiến dịch “Trung Du”, “Hoàng Hoa Thám”, “Lý Thường Kiệt”, “Hòa Binh”, “Tây Bắc” và “Thượng Lào” để tới chiến dịch “Điện Biên Phủ”. Ở chiến dịch này, Đại đoàn càng thể hiện rõ khả năng đánh tập trung, đánh địch trong phòng ngự vững chắc, đánh hiệp đồng quân, binh chủng. Trận đầu, Đại đoàn mở toang cánh cửa Him Lam; trận kết thúc là tiến vào Sở chỉ huy Tập đoàn cứ điểm, bắt sống tướng Đờ Cát, được Đại tướng Võ Nguyên Giáp trực tiếp trao lá cờ “Quyết chiến quyết thắng” của Bác Hồ kính yêu với lời căn dặn mà 60 năm qua, các thế hệ cán bộ, chiến sĩ đại đoàn luôn ghi nhớ:”... Dưới lá cờ này, các đồng chí hãy dũng cảm tiến lên”.

Cuộc chiến tranh giải phóng đất nước lại nối tiếp. Lại những cuộc hành quân chiến đấu và chiến thắng. Đại đoàn chuyển sang tên gọi giản dị hơn - Sư đoàn, với nhiệm vụ: Vừa bảo vệ miền Bắc xã hội chủ nghĩa, vừa huấn luyện, phát triển lực lượng, đưa quân vào miền Nam, xây dựng các sư đoàn mới, như Sư đoàn 7, Sư đoàn 3, Trung đoàn Ba Gia anh hùng; lại vừa nêu cao chức năng của một sư đoàn chủ lực, cơ động của Bộ - từ làm nhiệm vụ quốc tế trên chiến trường nước bạn, tham gia các chiến dịch Cánh Đồng Chum - Xiêng Khoảng (Lào), giữ vững vùng giải phóng Quảng Trị, đến chiến dịch mang tên Bác kính yêu trong mùa Xuân năm 1975. Ở chiến dịch này, Sư đoàn nằm trong đội hình lớn hơn - Quân đoàn 1, hành quân thần tốc gần 2.000km suốt từ Bắc vào Nam, diệt gọn căn cứ Phú Lợi, chốt chặn trên đường 13, kết hợp với quân và dân địa phương giải phóng nhanh Thủ Dầu Một. Đặc biệt, đã bao vây, tiêu diệt và làm tan rã Sư đoàn 5 ngụy, phá tan tuyến phòng thủ bảo vệ Sài Gòn, mở thông đường cho mũi thọc sâu của Quân đoàn đánh chiếm Bộ Tổng tham mưu ngụy. Đất nước thống nhất, Sư đoàn được tuyên dương Đơn vị Anh hùng LLVTND.

Hòa bình, gian khổ hy sinh giảm bớt, song nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc lại có những khó khăn mới, đòi hỏi sư đoàn phải nỗ lực vươn lên với tinh thần mới. Những phần thưởng đơn vị giành được gần đây nhất là Sư đoàn được phong tặng danh hiệu Anh hùng LLVTND lần thứ 2. 60 năm cờ “Quyết chiến quyết thắng” Bác Hồ trao ngày nào, vẫn tung bay và soi sáng truyền thống “Đoàn kết, Anh dũng, Chiến thắng” của Sư đoàn.

Nguyễn Phúc Ấm