Hướng giải quyết nào cho sự gia tăng của tội phạm vị thành niên?

PV: Từ góc độ nghiệp vụ, đồng chí đánh giá những thay đổi đáng chú ý nào trong đặc điểm của các vụ án hình sự có sự tham gia của trẻ vị thành niên thời gian gần đây?

Đồng chí Đào Trung Hiếu: Trong khoảng 5-7 năm trở lại đây, các vụ án có sự tham gia của người chưa thành niên bộc lộ hai thay đổi lớn. Thứ nhất là tính bộc phát giảm, tính chủ động - chuẩn bị tăng lên. Nếu trước kia đa số vụ việc xuất phát từ mâu thuẫn nhỏ, chưa có sự chuẩn bị thì nay nhiều vụ cho thấy các em hẹn nhau, tập hợp nhóm, mang theo hung khí và thậm chí ghi hình, phát trực tuyến trên mạng xã hội.

Thứ hai, tôi nhận thấy ngưỡng chịu đựng kích thích - kích động của các em thấp hơn nhiều. Chỉ một bình luận xúc phạm, một cái nhìn đểu, hay tranh giành bạn gái cũng đủ để kéo cả nhóm vào xung đột nghiêm trọng. Và khác với thế hệ trước, các em ngày nay hình thành “văn hóa băng nhóm ảo” trên mạng, thứ mà khi bước ra đời thật đã trở thành một lực đẩy nguy hiểm.

PV: Đồng chí nhận định ra sao về mức độ phức tạp trong hành vi phạm tội của lứa tuổi này so với các giai đoạn trước?

Đồng chí Đào Trung Hiếu:  So với thời điểm tôi còn trực tiếp xử lý án trọng điểm ở Hà Nội, hành vi phạm tội của người chưa thành niên thời gian gần đây phức tạp và đa dạng hơn rõ rệt. Một số nhóm em biết cách xóa dấu vết, dùng tài khoản ảo, liên lạc qua ứng dụng mã hóa, thậm chí biết che mặt, thay trang phục sau khi gây án.

Bên cạnh bạo lực đường phố, một bộ phận nhỏ còn tham gia vào các mô hình phạm tội mới như lôi kéo bạn vào game đánh bạc, bán dữ liệu, lừa đảo qua mạng, giúp sức cho đường dây cá độ… Những dạng này thể hiện mức độ “trưởng thành lệch lạc” và ảnh hưởng trực tiếp từ không gian mạng.

PV: Qua thực tiễn xử lý án, đồng chí thấy những yếu tố nào thường xuyên xuất hiện trong bối cảnh các vụ việc liên quan trẻ vị thành niên?

Đồng chí Đào Trung Hiếu: Khi nhìn lại các hồ sơ, tôi thấy ba yếu tố lặp lại ở hầu hết vụ án: Thứ nhất, sự kiểm soát lỏng lẻo đến từ gia đình người phạm tội. Nhiều em thiếu sự đồng hành, chia sẻ, bị bỏ mặc với thiết bị di động từ quá sớm. Bất hòa trong gia đình, ly hôn, cha mẹ đi làm xa… là những dấu hiệu xuất hiện với tần suất đáng báo động. Thứ hai, Nhà trường gặp khó trong quản lý cảm xúc - xung đột của học sinh.Nhiều trường học vẫn thiên về kỷ luật hơn kỹ năng sống. Khi mâu thuẫn xảy ra, không có ai đứng giữa “gỡ mìn” kịp thời. Và thứ ba, mạng xã hội đóng vai trò kích hoạt - cổ vũ, tạo ra “sân khấu ảo”, nơi hành vi bạo lực dễ được tung hô, tạo ra cảm giác được công nhận. Đây là yếu tố mới của giai đoạn hiện nay.

PV: Trong quá trình làm việc, đồng chí quan sát nhận thức pháp luật và khả năng kiểm soát hành vi của trẻ vị thành niên đang có những đặc điểm gì đáng chú ý?

Đồng chí Đào Trung Hiếu: Tôi thường nói rằng: trẻ vị thành niên không phải không biết pháp luật, mà biết một cách méo mó. Nhiều em hiểu luật chỉ ở mức “truyền miệng”: tưởng rằng dưới 16 tuổi không bị xử lý, hoặc nghĩ rằng đi đông thì trách nhiệm chia đều. Về kiểm soát hành vi, trẻ vị thành niên chịu ảnh hưởng rất lớn từ cảm xúc tức thời và tính bầy đàn. Khi đứng trước đám đông, các em trở nên dạn dĩ hơn rất nhiều so với trạng thái cá nhân, thậm chí vượt quá chính mình. Hành vi vì thế khó lường hơn, thiếu kiểm soát hơn.

PV: Ở góc độ chuyên môn, điều tra các vụ án liên quan người chưa thành niên đòi hỏi những phương pháp tiếp cận nào khác biệt so với đối tượng trưởng thành?

Đồng chí Đào Trung Hiếu: Điều tra vụ án liên quan người chưa thành niên đòi hỏi một cách tiếp cận mềm, mở và nhân văn hơn. Nguyên tắc quan trọng nhất là giảm áp lực tâm lý cho các em; không được gán nhãn, quy kết, hay sử dụng cách hỏi cung “đóng - dồn - ép”.

Cán bộ điều tra phải nắm được ngôn ngữ biểu đạt, tâm lý lứa tuổi, biết phân biệt đâu là hành vi tự phát, đâu là bị kích động, đâu là chịu lôi kéo. Làm việc với người chưa thành niên giống như “gỡ từng nút thắt”, chứ không thể dùng phương pháp mạnh như với đối tượng chuyên nghiệp.

PV: Từ công tác nghiệp vụ, đồng chí đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố môi trường xung quanh đến hành vi của trẻ vị thành niên theo hướng quan sát, khách quan như thế nào?

Đồng chí Đào Trung Hiếu: Từ góc độ tội phạm học, tôi cho rằng các yếu tố môi trường tác động với cường độ mạnh hơn so với người trưởng thành. Một em thiếu vắng vai trò của cha mẹ, sống trong khu dân cư phức tạp, tiếp xúc thường xuyên với các nội dung lệch chuẩn trên mạng - thì nguy cơ vi phạm pháp luật tăng theo cấp số nhân.

Mạng xã hội, đặc biệt là TikTok và các hội nhóm, tạo ra chuẩn hành vi sai lệch, trong đó bạo lực được thẩm mỹ hóa, câu chuyện “anh - em - đàn - hội” được thần tượng hóa. Khi môi trường ảo trở thành “người thầy thứ hai”, câu chuyện sẽ rất khó kiểm soát.

PV: Theo đồng chí, đâu là những điểm cần tập trung hơn để nhận diện sớm dấu hiệu trẻ có nguy cơ vi phạm pháp luật?

Đồng chí Đào Trung Hiếu:

Một số dấu hiệu tôi thường cảnh báo:

- Thay đổi hành vi đột ngột, đặc biệt là rụt lại hoặc hung hăng hơn.

- Nghiện game - nghiện mạng, thức khuya kéo dài, tham gia nhóm kín.

- Tụ tập với nhóm bạn có biểu hiện bất thường: nói tục bạo lực, khoe dao kiếm, đua xe.

- Học lực giảm mạnh, bỏ tiết, từng bị xử lý kỷ luật nhỏ nhưng không được can thiệp sớm.

- Gia đình mất kiểm soát lịch sinh hoạt và mối quan hệ của trẻ.

Một em có từ 3- 4 dấu hiệu trên, rủi ro đã tương đối rõ.

PV: Đồng chí thường gặp những khó khăn nào khi triển khai biện pháp giáo dục, hỗ trợ pháp lý đối với trẻ vị thành niên?

Đồng chí Đào Trung Hiếu: Khó khăn lớn nhất không nằm ở trẻ mà nằm ở môi trường xung quanh trẻ. Nhiều gia đình né tránh trách nhiệm, thiếu hợp tác, thậm chí “phủi tay” cho nhà trường và cơ quan chức năng.

Một số em mang tâm lý mặc cảm - chống đối - thích thể hiện, khiến cán bộ hỗ trợ phải mất rất nhiều thời gian để “phá băng”. Ngoài ra, khung pháp lý hiện hành cũng đặt ra nhiều giới hạn với biện pháp cưỡng chế, nên xử lý phải vừa kiên trì vừa tinh tế.

PV: Đồng chí đánh giá thế nào về tác động lâu dài của việc trẻ tham gia hành vi vi phạm hình sự đối với mỗi cá nhân và trật tự xã hội?

Đồng chí Đào Trung Hiếu: Vi phạm pháp luật ở tuổi chưa thành niên để lại vết hằn tâm lý và ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình trưởng thành. Các em dễ hình thành định kiến “mình là người xấu”, dẫn đến tái phạm hoặc hòa nhập kém.

Đối với xã hội, sự gia tăng tội phạm vị thành niên tạo ra những cú sốc an ninh vi mô: mất an toàn trường học, rối loạn trật tự khu dân cư, và lan truyền các chuẩn hành vi lệch chuẩn. Về lâu dài, điều này làm tăng gánh nặng cho hệ thống tư pháp và chi phí xã hội.

PV: Dựa trên tổng kết thực tiễn, đồng chí đề xuất những hướng giải pháp nào mang tính khả thi nhằm góp phần hạn chế tình trạng trẻ vị thành niên dính líu đến án hình sự?

Đồng chí Đào Trung Hiếu: Theo kinh nghiệm của tôi, giải pháp hiệu quả phải đi theo tam giác: gia đình - nhà trường - cộng đồng, trong đó:

- Gia đình phải là thiết chế bảo vệ đầu tiên, không giao phó toàn bộ cho nhà trường.

- Nhà trường cần đổi mới giáo dục kỹ năng sống, đặc biệt là quản lý cảm xúc - giải quyết xung đột.

- Cộng đồng, chính quyền cơ sở và lực lượng công an phải chủ động nắm tình hình, can thiệp sớm, không để mâu thuẫn nhỏ tích tụ thành vụ việc lớn.

Bên cạnh đó, cần quản lý chặt các nội dung độc hại trên mạng, siết quảng cáo bạo lực, giảm sự lan truyền của các hình mẫu lệch chuẩn. Đây là lớp nguyên nhân ngày càng đóng vai trò quyết định.

Trân trọng cảm ơn đồng chí!