80 năm qua, với phương châm "Vững mạnh rộng khắp", trong cuộc kháng chiến chống Pháp, phong trào du kích chiến phát triển không ngừng. Năm 1947, lực lượng dân quân, tự vệ, du kích có gần 3 triệu người. Riêng ở thủ đô Hà Nội tới 6.000 đội viên tự vệ chiến đấu; các chiến trường Nam bộ có 27 vạn người, Trung bộ năm 1949 có 28,5 vạn người, 22 nghìn cụ Bạch đầu quân, Bắc bộ hơn 27,vạn người. Dân quân, du kích và bộ đội địa phương đã tiêu diệt 23,1/50 vạn tên địch (chiếm 46,4% tổng số địch bị tiêu diệt), làm tan rã trên 20 vạn tên và kiềm chế, phân tán hơn 90% tổng số lực lượng địch trên toàn chiến trường. Với những thành tích xuất sắc, Dân quân tự vệ đã có 2 tập thể, 47 cá nhân được phong tặng danh hiệu Anh hùng LLVTND.
Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, ở miền Bắc, dân quân tự vệ đạt tỷ lệ 10,72% dân số, được tổ chức trên 700 phân đội, tăng cường trang bị nhiều loại vũ khí tương đối hiện đại như: Súng máy cao xạ 12,7mm, 14,5mm, biên chế 58 đại đội pháo cao xạ từ 37mm đến 100mm và 35 phân đội pháo mặt đất đánh tàu chiến dịch... Dân quân tự vệ độc lập bắn rơi 424 máy bay các loại, trong tổng số 4.181 máy bay của Mỹ bị bắn rơi trên miền Bắc (chiếm 10%), bắt sống hàng trăm tên giặc lái và hàng chục toán biệt kích; bắn chìm và bắn cháy nhiều tàu chiến địch. Có 183 triệu dân quân tự vệ được huy động tham gia bảo đảm giao thông, phục vụ chiến đấu, phòng tránh, sơ tán, khắc phục hậu quả do địch gây ra. Ở miền Nam, dân quân du kích được phát triển từ 30.500 người năm 1961 đến 61.698 người năm 1965, với quy mô cấp xã có từ 2 trung đội đến đại đội, xóm ấp có từ 2 tiểu đội đến trung đội. Lực lượng dân quân du kích đánh địch bằng mọi thứ vũ khí, vận dụng các hình thức chiến đấu hết sức phong phú trên khắp 3 vùng chiến lược; kết hợp chặt chẽ giữa đấu tranh chính trị với đấu tranh vũ trang, 3 mũi giáp công (quân sự, chính trị, binh vận); hình thành thế trận chiến đấu, phát triển các căn cứ chiến đấu, vành đai du kích, vành đai diệt Mỹ... chống địch dồn dân lập "khu trù mật", "ấp chiến lược", độc lập và phối hợp với bộ đội địa phương, bộ đội chủ lực chiến đấu đánh bại các chiến thuật "trực thăng vận", "thiết xa vận" và các biện pháp chiến lược của Mỹ-ngụy như: "bình định", "ấp chiến lược", "chiến tranh đặc biệt", "chiến tranh cục bộ", "Việt Nam hóa chiến tranh" khiến địch phải phân tán 90% quân số để đối phó. Trong tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân 1975, dân quân du kích cùng bộ đội chủ lực và nhân dân nổi dậy đồng loạt; xã giải phóng xã, huyện giải phóng huyện, tỉnh giải phóng tỉnh, tiến tới giải phóng hoàn toàn miền Nam, thống nhất đất nước. Dân quân tự vệ đã có 345 tập thể, 242 cá nhân được phong tặng danh hiệu Anh hùng LLVTND.
Trong chiến tranh bảo vệ Tổ quốc có hàng triệu lượt dân quân, tự vệ tham gia xây dựng tuyến phòng thủ biên giới, phối hợp chiến đấu và phục vụ chiến đấu góp phần quan trọng vào thắng lợi của cuộc chiến tranh bảo vệ biên giới Tây Nam và phía Bắc. Dân quân tự vệ làm nòng cốt cho nhân dân khắc phục hậu quả chiến tranh, rà phá bom mìn giải phóng hàng triệu héc-ta đất, truy quét tàn quân, bọn phản động của địch cài cắm; phối hợp cùng Bộ đội biên phòng, công an và các lực lượng bảo vệ vững chắc chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của Tổ quốc. Từ năm 1976 đến 2000 đã có 13 tập thể và 5 cá nhân dân quân tự vệ được phòng tặng danh hiệu Anh hùng LLVTND.
Đại tá Trần Minh Tuấn-Trưởng phòng Tổ chức xây dựng lực lượng tâm sự: Cục Dân quân tự vệ là cơ quan tham mưu cấp chiến lược, đầu ngành của Quân ủy T.Ư, Bộ Quốc phòng và Bộ Tổng tham mưu về công tác Dân quân tự vệ, cơ quan Thường trực của Hội đồng giáo dục quốc phòng và an ninh T.Ư. Cục đã chỉ đạo các địa phương tổ chức hàng nghìn lớp quán triệt, học tập pháp luật về dân quan tự vệ cho gần 400 nghìn cán bộ các cấp; tổ chức 763 cuộc thi tìm hiểu pháp luật về Dân quân tự vệ. Chỉ đạo các địa phương nâng cao chất lượng tổng hợp của dân quân tự vệ, nay tỷ lệ đảng viên trong dân quân tự vệ chiếm 22,4%, thành lập được 5.502 chi bộ, 585 tổ đảng quân sự cấp xã. Đặc biệt các Quân khu 5, 7, 9 có gần 100% xã, phường, thị trấn thành lập chi bộ quân sự. Từng bước đổi mới huấn luyện dân quân tự vệ theo phương châm “Cơ bản, thiết thực, chất lượng”; chú trọng huấn luyện dân quân tự vệ phòng không, cơ động, thường trực, tỷ lệ hằng năm đạt từ 85 đến 90%. Từ 2005 đến 2014 tổ chức bồi dưỡng tập huấn được 15.538 lớp cho 1.341.213 lượt cán bộ và huấn luyện cho 247.434 cơ sở với 12.035.080 chiến sĩ dân quân tự vệ. 12 năm qua đã có gần 16,8 triệu lượt cán bộ, chiến sĩ dân quân tự vệ trực sẵn sàng chiến đấu với trên 42,6 triệu ngày công. Đồng thời có gần 2,1 triệu lượt người với trên 5,3 triệu ngày công tham gia phòng, chống, khắc phục hậu quả thiên tai, tìm kiếm cứu nạn. Đặc biệt từ ngày 1-5 đến 15-7-2014, Trung Quốc hạ đặt trái phép dàn khoan Hải Dương 981 trên Biển Đông, vi phạm Công ước quốc tế về Luật Biển năm 1982, đã có 165 lượt xuất bến của 140 cán bộ chiến sĩ dân quân tự vệ biển trực tiếp tham gia đấu tranh cùng các lực lượng đẩy đuổi, yêu cầu Trung Quốc rút dàn khoan ra khỏi vùng biển Việt Nam.
10 năm qua, Cục Dân quân tự vệ, được tặng thưởng 9 cờ thi đua của Thủ tướng Chính phủ; được phong tặng danh hiệu Anh hùng LLVTND trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước (năm 2005) và Anh hùng LLVTND trong thời kỳ đổi mới (năm 2014). Xứng đáng với Chủ tịch Hồ Chí Minh đã khẳng định: "Dân quân tự vệ và du kích là lực lượng của toàn dân tộc, là một lực lượng vô địch, là một bức tường sắt của Tổ quốc. Vô luận địch nhân hung bạo thế nào hễ đụng vào lực lượng đó, bức tường đó, thì địch nào cũng phải tan rã".
Tô Kiều Thẩm