Tháng 3-2011, Báo Khoa học và Đời sống tổ chức buổi tọa đàm khoa học mang tên “Chung tay cứu Vườn quốc gia Ba Vì”. Một số nhà khoa học đã đến đóng góp ý kiến. Ngay sau đó nhiều cơ quan báo chí đã lên tiếng “Hãy cứu lấy Ba Vì”, “VQG Ba Vì đang bị xẻ thịt”. Sau buổi tọa đàm cũng có một bản báo cáo gửi Thủ tướng Chính phủ. Báo chí lên tiếng đã làm bùng lên trong dư luận xã hội những cách nhìn nhận, đánh giá khác nhau giữa các nhà khoa học, nhà quản lý và bộ phận nhân dân về vấn đề môi trường và phát triển khu vực VQG Ba Vì. Ngay lập tức Liên hiệp Các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam vào cuộc, giao cho Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam (VACNE) thực hiện nghiên cứu đánh giá thực trạng và kiến nghị các giải pháp bảo vệ môi trường VQG. Những vấn đề bức xúc về môi trường và phát triển tại khu vực này đã được các nhà khoa học đi khảo sát thực tế và đưa ra những phân tích, cảnh báo tại Hội thảo khoa học tổ chức vào ngày 20-12-2011 tại Hà Nội.
VQG bị băm nát
Thực tế cho thấy, tại khu vực núi Ba Vì trữ lượng tài nguyên khoáng sản có nhiều loại như vàng, đồng, amiăng, đá vôi, cao lanh, pyrite…, nhưng không tập trung thành các mỏ lớn mà phân bố rải rác. Các hoạt động khai thác khoáng sản qui mô nhỏ đã và đang diễn ra tại nhiều khu vực trong phạm vi VQG cũng như ở vùng đệm của VQG, diễn ra dưới dạng tự phát của người dân.
Tại xã Minh Quang, mỏ pyrite bị khai thác, khoét sâu vào lòng đất, bỏ hoang chục năm nay không được hoàn thổ, đất đá ngổn ngang. Các nhà khoa học lên tiếng tại buổi hội thảo: Nước thải ở đây đỏ như máu do giàu sắt và axit sulphuric. Nước rỉ từ mỏ có độ pH rất thấp (khoảng 2-3) và có thể chứa asen là nguyên tố đồng hình với sắt trong mạng tinh thể của pyrite. Vùng mỏ cũ không cây cối gì mọc được, trừ cây chút chít rất dễ cháy vào mùa khô. Nước thải mỏ theo dòng suối đổ ra sông và ngấm vào bồn nước ngầm. Mỏ amiăng xóm Quýt thuộc xã Yên Bài đã được khai thác từ 3- 4 năm trước, hiện đã khai thác hết, bỏ lại khai trường nham nhở những hố sâu hun hút và đất thải bở vụn lẫn các mẩu quặng amiăng vương vãi khắp khai trường. Tại code 265 trên đường lên đỉnh núi Ba Vì dấu vết moong quặng khai thác đồng vẫn còn lại sau 20 năm đóng cửa mỏ, ngổn ngang đất đá…
Tại xã Vân Hòa, nơi phạm vi cánh đồng thôn Xoan đang diễn ra việc xây dựng hồ thủy lợi Đồng Xô cũng để xảy ra hiện tượng ô nhiễm dòng suối, do đất đá từ khai trường hoạt động đổ ra không được kiểm soát tốt; dư luận nhân dân đồn thổi đơn vị xây dựng là Công ty CP thương mại và du lịch Bình Minh lợi dụng xây hồ đập để khai thác vàng, làm ô nhiễm nguồn nước… Có một thực tế, vào cuối năm 1980 của thế kỷ trước, tại khu vực xóm Xoan, nhiều móng nhà đã được đào lên để lấy vàng, để lại ký ức kinh hoàng cho nhiều người già trong xóm?!
Theo PGS-TS Phạm Đình Hòe, Ban phản biện xã hội của VACNE nhận định: “Tại suối Đồng Xô có một chùm mạch sulfur chứa vàng không lớn. Có khả năng trong quá trình phong hóa xâm thực lâu dài, vàng gốc được giải phóng ra và tích lũy trong sa khoáng lòng suối. Đáng lí với các điểm khoáng sản đã đăng kí trên bản đồ khoáng sản quốc gia, trước khi phê duyệt xây dựng bất cứ công trình nào trên diện tích có khoáng sản đã đăng ký, các cơ quan có thẩm quyền phải tiến hành thẩm tra, lập phương án đấu thầu khai thác trước khi phê duyệt dự án xây dựng. Quy định này đã không được thực hiện trong trường hợp xây dựng đập Đồng Xô nên rất có thể nhà thầu xây dựng đã “tận thu” vàng như dư luận đã nêu và cơ quan chức năng quản lý không phát hiện và đánh giá được”.
Thêm nữa, hoạt động cho thuê môi trường rừng của VQG đối với 6 đơn vị hoạt động du lịch gồm: Thiên Sơn - Thác Ngà, Ao Vua, Khoang Xanh, Thác Đa, Suối Mơ và Hội CCB 727 cũng cảnh báo hiện tượng làm ô nhiễm môi trường và lấn đất rừng. Các thủ tục cho thuê môi trường rừng chưa được VQG duyệt vì quy hoạch tổng thể chưa xong, nhiều đơn vị du lịch mặc nhiên sử dụng tán rừng của VQG nhiều năm qua để kinh doanh…
Kế đến là Dự án trùng tu Đền Trung, chùa Tản Viên (nằm ngay trên code 350 trong phân khu phục hồi sinh thái thuộc vùng lõi VQG Ba Vì) và đường xe cơ giới lên đền được UBND TP Hà Nội phê duyệt tháng 9-2011. Hiện nay, chùa Tản Viên và bãi đỗ xe đã xây dựng xong, đường lên đền đã thông tuyến và đang được tiếp tục hoàn thiện cầu cống, thoát nước và chống sạt lở.
Cần chung tay bảo vệ VQG Ba Vì
Trước thực trạng VQG và vùng đệm bị “xâu xé”, các nhà khoa học bày tỏ sự lo ngại khu vực này chưa coi trọng việc bảo vệ môi trường. PGS-TS Lưu Đức Hải (Khoa Môi trường, Trường đại học KHTN - ĐHQGHN) cho rằng, các hoạt động khai thác, xây dựng ở quy mô không phải là lớn nhưng đã gây ra nhiều tác động tiêu cực đến môi trường, cảnh quan tự nhiên của khu vực. Tham luận của PGS-TS Hải đề cập: “Có 4 nguyên nhân chính sẽ tác động đến VQG như gây ô nhiễm môi trường, sạt lở và tai biến đổ lở, thay đổi địa hình cảnh quan, mất đất mất rừng”.
Riêng hoạt động du lịch hiện nay VQG đã quy hoạch 23 điểm có khả năng phát triển du lịch dưới tán cây. GS-TSKH Đặng Huy Huỳnh, Chủ tịch Hội Động vật học Việt Nam cảnh báo: “VQG xưa kia và ngày nay được xem như một phòng thí nghiệm sinh động bởi sự đa dạng về hệ sinh thái, đa dạng về loài và nguồn gien động thực vật quý hiếm… Quá trình mở rộng thủ đô Hà Nội, sức ép lên vùng sinh thái này sẽ rất lớn, bởi vậy cần phải quy hoạch các khu du lịch sinh thái các khu vui chơi giải trí trong phạm vi VQG và vùng đệm của vườn nên gắn với quy hoạch tổng thể về bảo vệ môi trường, dựa trên các luận cứ khoa học đầy đủ; đặc biệt chú trọng đến bảo vệ nguồn quỹ gien tự nhiên nguyên thủy quý hiếm…”.
Đưa ra ý kiến đồng quan điểm với GS Huỳnh, TS Ngô Kiều Oanh, Giám đốc Công ty tư vấn đầu tư chuyển giao KHCN và phát triển du lịch nông nghiệp (ATC Việt Nam) nhận định: “Không phải không có lý khi được biết vùng đệm của VQG xung quanh chân núi Ba Vì từ hàng nghìn năm trước cho tới nay luôn là được chọn là vùng bảo tồn, thuần hóa và phát triển đa dạng các giống gốc về sản phẩm chăn nuôi và trồng trọt bản địa và nhập lai cho toàn quốc. Hiện nay vẫn còn tồn tại cơ sở nghiên cứu bò và đồng cỏ Ba Vì, Trung tâm nghiên cứ dê cừu thỏ… là minh chứng. Nên thật rất thiển cận và có thể coi là tội ác khi vì lợi ích của một nhóm người, núp dưới danh nghĩa dự án… chỉ trong chốc lát đã hủy hoại vĩnh viễn lớp phủ sinh thái tự nhiên…”. TS Oanh cũng cho rằng: “Vùng đất đai quý giá này thực sự đang bị đe dọa bởi các “âm mưu toan tính” quét gọn những khu vực đất đai nông nghiệp, đuổi dân cư, bất chấp chính sách đối với các hộ dân tộc nghèo Mường, Dao… để thu vén đất đai vào túi của một số đại gia trên sự kết hợp chặt chẽ của một số nhà quản lý biến chất, trục lợi núp dưới dự án du lịch sinh thái, du lịch tâm linh…”.
Theo ông Phạm Đình Hòe, bài học kinh nghiệm quý là cần công khai và minh bạch thông tin về những dự án phát triển liên quan đến VQG và nhân dân vùng đệm để tránh xuất hiện những hiểu lầm và dư luận không chính xác; vì VQG Ba Vì không chỉ là tài sản quý của Hà Nội, mà là của cả nước, không chỉ đa dạng về sinh học mà cả về văn hóa tâm linh. Trước mắt cần giải quyết dứt điểm các bức xúc về môi trường đã được phát hiện liên quan đến các hoạt động khai khoáng, xây dựng đập thủy lợi và đường giao thông trong phạm vi VQG và các vấn đề môi trường liên quan đến phát triển du lịch; nghiên cứu, xử lý thỏa đáng mọi hành vi xâm hại đất đai, tài nguyên môi trường VQG, các hành vi lợi dụng danh nghĩa hoạt động phát triển để gây tổn hại cho VQG Ba Vì.
Bài và ảnh: Doanh Chính