“Con vua thì lại làm vua. Con sãi ở chùa lại quét lá đa” là một trật tự xã hội đã bị Cách mạng Tháng Tám năm 1945 xóa bỏ trên đất nước chúng ta. Trật tự xã hội này bị xóa bỏ vì đơn giản là nó bất công.

Từ đó đến nay, về cơ bản, ở đất nước Việt Nam, không ai chỉ là con vua, và cũng không ai chỉ là con sãi. Cho dù với những mức độ khác nhau qua từng thời kỳ, thì về cơ bản, cơ hội đã được mở ra tương đối công bằng cho tất cả mọi người. Con nông dân vẫn có thể làm chủ tịch và con chủ tịch vẫn có thể làm nông dân.

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, điều đáng băn khoăn là việc đề bạt, bổ nhiệm con cháu của các lãnh đạo, đặc biệt là lãnh đạo các địa phương đang xảy ra ngày một nhiều hơn. Điều này không thể không gây bức xúc và quan ngại rất lớn cho xã hội. Bởi vì không ai trong chúng ta mong muốn một trật tự xã hội bất công như trước Cách mạng Tháng Tám được âm thầm tái lập trở lại.

Việc bổ nhiệm người nhà, người thân làm tổn hại đến tính chính danh và chất lượng của nền quản trị công của đất nước. Trước hết, đây là biểu hiện rất đặc trưng của tình trạng công, tư lẫn lộn. Nếu ở cơ quan cấp trên, cũng như cơ quan cấp dưới, ở cơ quan chỉ đạo, cũng như ở cơ quan thi hành, ở cơ quan kiểm tra, cũng ở cơ quan xét xử… đâu đâu cũng chỉ thấy toàn người nhà ta cả, thì làm sao phân biệt được đâu là việc nhà và đâu là việc nước. Chưa nói tới rủi ro là mối quan hệ người nhà sẽ vô hiệu hóa chức năng cân bằng, kiểm soát lẫn nhau của các cơ quan quản trị công.

Ngoài ra, khi cha làm quan trên, con làm quan dưới, thì xung đột lợi ích là điều không thể tránh khỏi. Cha quá nghiêm khắc với con, thì mọi nhà được nhờ, nhưng nhà mình lại mất nhờ và ngược lại. Đưa quan hệ ruột thịt vào công vụ, sẽ rất khó xác lập kỷ cương. Không chỉ ông bố rất khó nghiêm khắc với ông con, mà tất cả các ban, ngành có liên quan muốn làm gì ông con cũng ngại. Đó là chưa nói tới chuyện ông con có thể dựa vào bóng ông bố mà làm cho các cơ chế kiểm soát và áp đặt trách nhiệm bị mất hết tác dụng.

Ngay từ hơn 500 năm trước, dưới thời của vua Lê Thánh Tông, cha ông chúng ta đã biết rất rõ rằng, muốn bảo đảm sự công tâm, sự bất thiên vị, muốn phép công được coi trọng, thì phải ngăn cấm hiện tượng cha, con, người thân cùng làm quan một nơi.

Luật Hồi tỵ thời đó đã quy định rất nghiêm: “Những người thân như anh em, cha con, thầy trò, bạn bè cùng học, người cùng quê… không được làm quan cùng một chỗ”.

Đến thời Minh Mạng, luật Hồi tỵ còn triệt để hơn, được mở rộng phạm vi, đối tượng áp dụng và bổ sung những quy định mới, bao gồm: Quan lại ở các bộ, trong Kinh và ở các tỉnh, huyện hễ có bố, con, anh em ruột, chú bác, cô dì cùng làm một chỗ đều phải đổi đi chỗ khác. Đối với Viện Thái y là viện chuyên giữ việc thuốc men, chữa bệnh cần phải cha truyền con nối thì không phải áp dụng luật "Hồi tỵ". Những quan lại, ai quê ở phủ, huyện nào thì cũng không được làm việc tại nha môn của phủ, huyện ấy; quan lại ở các nha thuộc phủ, huyện ai là người cùng làng thì phải chuyển đi nha môn khác làm việc; quan lại không được làm quan ở chính quê hương mình, quê vợ mình, thậm chí cả nơi đi học lúc còn trẻ; người có quan hệ thông gia với nhau, thầy trò cũng không được làm quan cùng một chỗ; khi thanh tra, thụ lý án, nếu trong đó có tình tiết liên quan đến người thân thì phải bẩm báo để triều đình cử người khác thay thế…

Nên chăng, chúng ta cần nghiên cứu và áp dụng trở lại những quy phạm tiến bộ và phù hợp của luật Hồi tỵ (Phải chăng quy định của Đảng về việc luân chuyển bí thư các địa phương cũng là một cách áp dụng luật Hồi tỵ phù hợp với thời đại mới hiện nay).

Hiện nay, Luật Phòng, chống tham nhũng có quy định đối tượng và phạm vi áp dụng những quy định của luật "Hồi tỵ", tuy nhiên hẹp hơn rất nhiều so với ngày xưa.  

Cuối cùng, cho dù việc đề bạt, bổ nhiệm người nhà, người thân có đúng quy trình đến mấy, thì việc đó cũng không thể đúng. Đơn giản bởi vì rằng việc đó sẽ dẫn tới tình trạng công tư lẫn lộn và tình trạng xung đột lợi ích trong việc thực thi công vụ.

Nên chăng cần tổ chức kỳ thi tuyển quốc gia để các con cháu của các lãnh đạo có thể tham gia dự tuyển. Nếu trúng tuyển, những người này sẽ được phân bổ về các đơn vị, các địa phương khác nhau, nơi không có người nhà làm lãnh đạo. Họ có quyền được phấn đấu và được đề bạt dựa trên tài năng và sự cống hiến của mình.

TS. Nguyễn Sĩ Dũng