Kĩ thuật gạch xây dựng tháp Chăm

Chất liệu gạch đặc biệt đã làm cho tháp Chăm sau hàng ngàn năm không bị rêu phủ.

(Báo tháng 6) - Tháp Chăm Ninh Thuận là một dạng kiến trúc tôn giáo mang bản sắc rất riêng của dân tộc Chămpa.

Theo các sử liệu thì trong quá trình trị vì đất nước, các triều đại Chămpa cổ đã cho xây dựng khá nhiều đền đài, nhưng trải qua các thời kỳ đấu tranh tồn tại, cộng thêm sự tàn phá của thiên nhiên, chiến tranh, con người… nên đến nay trên vùng cư trú xưa của họ chỉ còn lại một số dạng kiến trúc đền đài là các tháp, được xác định là  từ thế kỷ XI - XII, tức cách đây ngót 1.000 năm.

Tháp Chăm Ninh Thuận đã đạt tới độ chín muồi của nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc, dung hoà được trong phong cách nghệ thuật Chămpa và Khmer, khiến chúng khác với những quần thể tháp Chăm có trước và sau chúng.

Nói đến tháp Chăm là nói đến sự độc đáo của chất liệu xây dựng nên chúng: gạch Chăm. Gạch Chăm cũng làm từ đất sét như mọi loại đất khác, nhưng nó bí ẩn đến mức chúng ta không biết người nghệ sĩ Chăm xưa đã khắc tạc trực tiếp lên gạch sống hay gạch chín? Vì những nhát khắc quá ngọt ngào trên chất liệu, vì cái cảm giác đất nung quá ấm áp và gần gũi mỗi khi ta chạm tay vào, có cảm giác như chạm vào  “cơ - thể - gạch” của ngọn tháp - truyền cho ta niềm tin qua hàng nghìn năm về sự bền bỉ của một loại chất liệu, không trường cửu như gạch mà vĩnh cửu của đất.

Với mắt thường thì đó chỉ là những viên gạch mà chúng ta vẫn thường gặp nhưng chúng là nỗi băn khoăn triền miên của nhiều nhà nghiên cứu tháp Chăm. Là chất liệu duy nhất tính bằng đơn vị dùng để xây tháp nhưng các viên gạch này mang trong nó quá nhiều bí ẩn. Các nhà nghiên cứu đã đúc thí nghiệm những viên gạch cùng một kích thước, nhưng bao giờ cũng nặng hơn viên gạch Chăm cổ gấp khoảng 1,3 lần. Đặc biệt là độ bền, khả năng chịu nén, cùng những tính chất khác đều kém xa  gạch Chăm.

Và khi dội nước vào một mặt bất kỳ của viên gạch Chăm nào thì nước lập tức thoát ra ở các mặt còn lại. Điều này không xảy ra đối với gạch xây dựng thông thường. Nhất là  nhiều viên gạch Chăm khi bị vỡ  để lộ phần đất sống bên trong. Điều này có nghĩa gạch chỉ được nung chín đều phần bên ngoài. Điều kỳ lạ là phần “đất sống” bên trong  dù nằm ngoài trời, chịu mưa chịu nắng vẫn không bị bở ra. Chứng tỏ làm nên gạch Chăm ngoài đất sét còn những thành phần bí ẩn nào khác? Quy trình sản xuất gạch có gì khác thường? Các viên gạch này có góp phần vào quá trình làm tháp Chăm nhanh khô ráo sau những cơn mưa dầm?

Một giả thuyết cho rằng sở dĩ tháp nhanh khô ráo là do ngoài thành phần chính là đất sét ruộng, người ta còn gia thêm vỏ trấu cùng một ít vôi nung từ vỏ sò, vỏ ốc. Do có vỏ trấu nên khi nung xong, vỏ trấu cháy đi để lại những lỗ rỗng, viên gạch nhờ thế mà dễ thoát nước nhưng vẫn đủ độ chắc bảo đảm cho việc xây dựng tháp. Chính kỹ thuật “đặc biệt” đã làm cho gạch Chăm có thành phần silic cao hơn gạch xây dựng thông thường rất nhiều và điều khác đáng lưu ý nữa là: bã thực vật trong những viên gạch Chăm cũng khá nhiều. Những viên gạch bị rơi ra, bị gãy vỡ thì dẫu không còn nằm trong cơ chế rút nước của tháp nhưng do thành phần cấu tạo đặc biệt nên tự thân chúng cũng nhanh khô ráo. Vì vậy, các mảnh vỡ của gạch dù nằm ngoài trời nhiều năm vẫn không bị mục rã.

Điều dễ nhận thấy là những viên gạch tháp Chăm như được dán chặt vào nhau vì giữa chúng không có một đường lằn chứng tỏ có sự hiện diện của vôi vữa. Đến nay người ta vẫn chưa biết rõ về chất kết dính này? Thành phần của nó gồm những gì? Phương thức tạo ra nó như thế nào? Khi dùng kỹ thuật “dán” chặt những viên gạch lại bằng chất kết dính thì, ngoài mục đích làm tháp vững chắc người ta còn có mục đích gì khác? Vì sao phải cần loại hỗn hợp kết dính này mà không dùng vôi vữa để xây tháp? Người ta đoán rằng thành phần chính của hỗn hợp kết dính đó là dầu Rái. “Về kỹ thuật xây dựng đền tháp, xưa kia, người Champa đã dùng một loại nhựa cây, mà cư dân địa phương ngày nay gọi là dầu Rái, tên khoa học là Dipterocarpus Alatus Roxb để kết dính những viên gạch lại với nhau trong kết cấu tường tháp. Cây dầu Rái được trồng thành rừng tại miền Trung, thân cây tròn và thẳng, loại nhựa cây này có thể khai thác hàng năm với dung lượng lớn, có độ kết dính rất chặt và bền, hoàn toàn không thấm nước. Nhựa cây này rất dễ sử dụng, đem trộn dầu Rái với đất sét khô hay bột gạch, chúng sẽ tạo thành một loại vữa dễ khô cứng dưới nắng”.

Độ kết dính giữa các viên gạch không chỉ do hỗn hợp kết dính mà còn do một kỹ thuật khác nữa - kỹ thuật mài chập. Các viên gạch được mài vào nhau đến khi mặt tiếp xúc thật khít và sau khi cho hỗn hợp kết dính vào giữa người ta còn tiếp tục mài vài lần nữa để tạo sự kết dính hoàn toàn trên bề mặt các viên gạch. Như vậy, có thể xác đoán hỗn hợp kết dính đó phải là chất lỏng sền sệt giống như hồ hoặc keo lỏng, có nhà nghiên cứu gọi đó là “keo thực vật”. Các tháp Chăm cao sừng sững nhưng dáng dấp thanh thoát, chỉ khi đến gần người ta mới thấy hết được vẻ đồ sộ của nó.

Nói chung dù có được giải thích thế nào chăng nữa, thì những bí ẩn của tháp Chàm, cũng như Người và Đất Chiêm Thành, chắc chắn vẫn không thay đổi, các tháp Chăm vẫn kiêu hãnh và bền bỉ tồn tại cùng thời gian và lịch sử. Nó chính là minh chứng về tài năng vĩ đại và kỳ diệu của con người và nó vẫn còn làm cho hậu thế chúng ta đổ nhiều thời gian và trí lực để nghiên cứu tìm hiểu và học tập.

Hoàng Nguyễn