Khai bút – Khai niên đầu xuân năm mới
Khai bút đầu năm là để khai niên cho một năm mới, với ước nguyện cầu mong trời đất bình yên, mưa thuận gió hòa, muôn dân khỏe mạnh, làm ăn tấn tới.
Tập quán khai bút đầu năm mới có từ bao giờ?...
Tìm hiểu, tôi chỉ biết rằng, ngày xưa các cụ nhà ta có tập quán khai bút rất cầu kỳ, trang trọng. Trong tiểu thuyết “Thanh Đạm”, nhà văn Nguyễn Công Hoan viết: "Giữa công đường bày một cái sập, trên trải chiếu cạp điều, phủ thêm khăn gấm. Mé ngoài bày một đỉnh trầm và đôi đèn sáp ong thắp sáng; mé trong bộ tam sư, lọ sứ cắm cây chuối có cài vài bông giấy đỏ. Đối diện với lộc bình là tấm gương mờ đặt trên giá gỗ. Quan huyện mặc áo thụng, bước vào giữa chiếu trải dưới đất, cúi lạy lễ vọng Ngọc Hoàng (vua) 5 lạy rồi lui ra cho các thầy đề, thầy thông vào lễ. Xong, quan huyện ra ngồi ở ghế ngựa kê ở gian bên sau chiếc án thư trùm nhiễu đỏ, có thể để sẵn giấy hồng điều. Quan khai bút bốn chữ "Vạn niên an lạc", rồi đóng ấn son niên hiệu nhà vua ở phía trên. Thầy đề bắc thang leo lên bóc tờ hoa niên năm ngoái đã bạc màu, dán tờ tân xuân khai bút mới màu đỏ tươi lên giữa xà nhà công đường...". Đọc đoạn văn trên, mới thấy ngày xưa các cụ kỵ rất quan trọng việc khai bút đầu năm. Đó là tập quán tín ngưỡng văn hóa được lưu truyền rộng rãi ở hầu hết mọi chốn quê.
Trong buổi giao thời chữ Hán với Quốc ngữ, Nguyễn Khuyến (Nguyễn Thắng, 1835-1909) có một bài thơ khai bút mang dấu ấn đặc sắc của riêng ông gắn với một giai đoạn lịch sử trầm thương:
Ình ịch đêm qua trống các làng
Ai ai mà chẳng rước xuân sang
Rượu ngon nhắm giọng đưa vài chén
Bút mới vui tay thử một hàng
Ngoài lũy cắp cô cò cụ Tổng
Cách ao lẹt đẹt pháo thầy Nhang
Một năm một tuổi, trời cho tớ
Tuổi tớ trời cho, tớ lại càng.
Đến Trần Tế Xương (Trần Duy Uyên, 1871-1907) có bài khai bút “Tết dán câu đối” đem khoe với vợ:
Viết vào giấy dán ngay lên cột
Hỏi mẹ mày rằng dốt hay hay
Thưa rằng hay thực là hay
Chẳng hay sao lại đỗ ngay tú tài
Xưa nay em vẫn chịu ngài!...
Nhà thơ trào phúng Tú Mỡ (Hồ Trọng Hiếu, 1900-1976) cũng luận về sự khai bút thật là thanh tao dí dỏm:
Là văn sĩ lẽ nào không khai bút
Chẳng hay ho cũng nắn nót một bài
Ngót hai năm xổng bút mỉa mai đời
Thì Tết đến cũng có bài thơ rắc rối
Rót thêm mực, thay ngòi bút mới
Thảo mấy dòng cảm khái sau đây...
Khai bút, là thú chơi của các nho sĩ, học giả, quan lại xưa; nghệ thuật chơi chữ, cho chữ, xin chữ cũng từ đó mà ra và lưu lại cho đến ngày nay. Khai bút, cho chữ thường là một chữ, một câu hoặc một đoạn văn, câu đối, bài thơ. Một chữ thường được dùng như: Phúc, Đức, Tài, Lộc, Nhân, Nghĩa, Thọ, Tâm, Nhẫn, Đại cát, An khang, Thịnh vượng...
Cách viết chữ để khai bút, cho chữ bằng chữ Hán hay chữ Việt đều thể hiện biệt tài của người viết "rồng bay, phượng múa" kiểu thư pháp cổ điển hoặc cách tân. Nghĩa và nét chữ luôn hướng tới cái đẹp, cái hay, khỏe khoắn, cái thần thái tốt đẹp sâu xa. Với quan niệm khai bút cho chữ nó sẽ "vận" vào số mệnh của người khai, người cho trong suốt năm đó. Tết nhất mà lị: Ai cũng nói về cái tốt, cái đẹp, mong ước một năm mới đến gặp những điều may mắn, thuận lợi, kiêng kỵ nói điều rủi ro.
Hồi còn bé, tôi cũng được cha tôi căn dặn việc khai bút sau lễ cúng giao thừa. Cha tôi không được học lớp nào nhưng ông đọc thông viết thạo cả chữ Hán và chữ Quốc ngữ. Ông biết xem tử vi về tuổi tác ứng với ngày giờ tốt của từng người đối với từng công việc cụ thể. Ông cho rằng tín ngưỡng khai bút đầu năm cũng là một nét đẹp, nên ông thường nhắc các con làm việc đó vào những ngày giờ ông đã xem trước. Tôi còn nhớ có năm chẳng biết viết gì, cắm bút mãi sợ qua giờ hoàng đạo chưa khai bút xong, tôi đành viết lại cái bài thơ của cha ứng khẩu làm ví dụ:
"Đầu năm khai bút, bút khai xuân
Chúc cho trăm họ khỏe muôn phần
Cầu cho bốn mùa trời thuận lợi
Hạnh phúc, ấm no với toàn dân".
Đầu năm 2022, nhớ chuyện “khai bút - khai niên”, xin viết ít dòng để tưởng nhớ tổ tiên, ông bà, cha mẹ. Kính chúc cô gì, chú bác, anh chị em, bầu bạn, con cháu... gần xa luôn an lạc, đón năm mới vui tươi, hạnh phúc.
Chào năm mới 2022, đón xuân Nhâm Dần, mạn phép khai bút với bài thơ sau:
Khai bút đầu xuân với nước non
Cầu mong năm mới sẽ vuông tròn
Muôn nhà mạnh giỏi vui hạnh phúc
Trăm họ an khang khỏe tâm hồn
Mở rộng tương lai vươn tới mãi
Hướng xa sự nghiệp đáp công ơn
Con đường cách mạng tin theo Đảng
Khai bút đầu xuân với nước non.
Phú Yên, ngày 1-1-2022
Nguyễn Bá Thuyết