Đội du kích Hoàng Ngân được Đảng và Chính phủ Việt Nam DCCH, lãnh đạo thành lập trong 9 năm trường kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, có nhiệm vụ đánh giặc, giữ làng, bảo vệ chính quyền bảo vệ nhân dân; khi quê hương bị giặc chiếm đóng, có nhiệm vụ bám đất nằm vùng nối tiếp với bộ đội chủ lực chuẩn bị hậu cần, dẫn đường đi trước tất cả các trận đánh: cắm chông, ghim mìn, chống càn; vây, phá bốt... Sau ở lại thu dọn chiến trường, ổn định lòng dân, tăng gia sản xuất đều do du kích, nhất là Đội Du kích Hoàng Ngân - những người ăn cơm nhà vác “tù và” đảm nhiệm.
Trong chống Pháp, DKNHN hàng ngày phải lẩn tránh, hoặc nằm hầm bí mật, ăn cơm nắm, gia đình nuôi, đêm mới lên vận động nhân dân làm Cách mạng.
Nhiều người đã bị giặc bắn chết, bắt tù ở Hỏa Lò và 3 người bị đày ra Côn Đảo. Hết lớp này đến lớp khác, suốt 9 năm trường kỳ kháng chiến chỉ tính riêng làng Thiết Trụ đã có hơn 100 DKNHN nhiều người đã thoát li, đi làm ăn xa, già đã chết, chỉ còn lại rất ít. Đội du kích Hoàng Ngân, Hưng Yên năm 1954
Thời chống Mỹ, DKNHN được dân làng tin yêu tín nhiệm nhất, nhiều người còn được giữ lại ở địa phương làm nòng cốt, không cho đi thoát ly. Song vì hoàn cảnh như: trình độ, tuổi tác, và đặc tính vẫn giữ nguyên bản chất “lính Cụ Hồ” rất hăng hái, tin tưởng, việc gì tổ chức giao cũng làm. Tuy nhiên, vận dụng với chính sách hiện hành họ chẳng có chức danh gì, nay về già nghỉ hưu “suông”. Điển hình như bà Giang Thị Mãi 86 tuổi đời, gần 60 tuổi Đảng thường gọi cả tên chồng là bà Tý Mãi. Thời chống Pháp, bà làm Thôn đội phó DKNHN đã phối hợp với bộ đội đánh trận Đường 5, chống càn trên đường 39, bao vây, phá bốt Thiết Trụ, bị thương nhưng không khai. Thời chống My, bà được Đảng giao những nhiệm vụ như: Phó xã đội, Phó công an xã, Phó Bí thư Đoàn thanh niên, Phó bí thư phụ nữ xã. Tất cả các phong trào thanh niên ba sẵn sàng, phụ nữ ba đảm đang, từ vận động nông dân vào HTX, đến xây dựng nông thôn đổi mới, bà Mãi đều là người gương mẫu vận động mọi người làm theo và được thưởng Huân chương Kháng chiến chống Pháp, Huân chương Chống Mỹ, Huy hiệu 40, 45, 50, 55 tuổi Đảng..., nay già rồi mới xin nghỉ công tác không có chế độ gì!
Những DKNHN là đội quân bán vũ trang “tay cày tay súng” được thành lập các xã trong huyện đa phần ở nông thôn. Lịch sử Đảng và nhân dân đã ghi nhận, sau hòa bình không còn giặc, họ tự hóa lại thành nông dân cổ cày vai bừa tự làm, tự lo và còn làm nòng cốt xây dựng các phong trào vững chắc ở địa phương. Nay tuổi đã già hay ốm yếu, khỏi lại vác cuốc ra đồng bới đất nhặt cỏ, bươn trải để kiếm ăn vì họ chưa được hưởng chế độ ưu đãi nào.
Hiện nay đang có phong trào “Đền ơn đáp nghĩa”, Báo Cựu Chiến binh Việt Nam vận động viết “Sâu nặng ân tình” cần được phản ánh những chiến sĩ DKNHN, hiện nay ít người còn sống, tuổi đã quá cao, đời sống còn nhiều khó khăn. Rất mong được Đảng, Nhà nước đưa vào đối tượng người có công đươc rà soát xem xét trong phong trào đang phát động này.
Lê Văn Thoắt